Δρ. Χρήστος Ζιώγας

Οι καλές σχέσεις Δύσης – Ρωσίας κατά τη δεκαετία του ΄90 οφείλονταν εν πολλοίς στη δυσμενή θέση της δεύτερης και επηρεάστηκαν σταδιακά από την ενσωμάτωση κρατών, που βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής ή στην επικράτεια της Σοβιετικής Ένωσης, στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, κατάσταση που συν τω χρόνω διαμορφώθηκε ως μη ανεκτή για τη Ρωσία.

Η αυξανόμενη εξάλλου εξάρτηση της ΕΕ από τους ενεργειακούς πόρους της Ρωσίας έπρεπε να συνοδευθεί από σταθερότητα στις σχέσεις των δύο μερών. Υπό αυτές τις συνθήκες εγκαινιάστηκαν οι πολιτικές: “The Partnership and Co-operation Agreement” (1994) και η «Κοινή Στρατηγική» (1999), με σκοπό την ενίσχυση και συντονισμό της ευρωπαϊκής πολιτικής έναντι της Ρωσίας. Σταδιακά ο ενεργειακός τομέας διαμορφώθηκε κι ως πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, στο βαθμό που η πρώτη τον χρησιμοποιεί, για να αλιεύει πολιτικά οφέλη.

Μετά το 2000 και την ένταξη νέων μελών, η ευρωπαϊκή πολιτική έναντι της Ρωσίας εμπλουτίζεται με τις πολιτικές «ευαισθησίες» των νέων μελών. Συγκεκριμένα, τα παλιά μέλη εμφανίζονται πιο «φιλο-ρωσικά» επιθυμώντας την ανάπτυξη εμπορικών και οικονομικών σχέσεων με τη Ρωσία, ενώ τα νέα μέλη, οι χώρες δηλαδή του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας, οι οποίες εξαιτίας των σοβιετικών τραυματικών εμπειριών αλλά και της αυξανόμενης ατλαντικής επιρροής, επιθυμούσαν η προσέγγιση με τη Ρωσία να επικεντρωθεί σε σαφώς πιο κανονιστικά ζητήματα, όπως αυτά του εκδημοκρατισμού και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όσον αφορά τα ζητήματα άμυνας και ασφάλειας η ατλαντική πρωτοκαθεδρία ήταν –και είναι- αδιαμφησβήτητη για τα νεοεισερχόμενα κράτη.

Την δεύτερη μεταψυχροπολεμική δεκαετία οι ΗΠΑ στην προσπάθειά τους να ενισχύσουν τη θέση τους στην πολύ σημαντική περιφέρεια της Ευρασίας και να καθησυχάσουν τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, επιδίωξαν την εισδοχή τόσο της Γεωργίας όσο και της Ουκρανίας στους ατλαντικούς θεσμούς. Η «Πορτοκαλί Επανάσταση» (Νοέμβριος 2004 ως τον Ιανουάριος του 2005), στην Ουκρανία, ο πόλεμος της Ρωσίας με τη Γεωργία το 2008 όπως και η Ρωσο-Ουκρανική κρίση του φυσικού αερίου του 2009 επέφεραν αλλαγή της ευρωπαϊκής πολιτικής με την υιοθέτηση της «Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης». Η εν λόγω δράση προς τα έξι κράτη της αποκαλούμενης «κοινής γειτονιάς» Ουκρανία, Γεωργία, Μολδαβία, Αζερμπαϊτζάν, την Αρμενία και υπό προϋποθέσεις την Λευκορωσία, εστίαζε στην ανάπτυξη καλών μεταξύ τους σχέσεων και έχει ως απώτερο στόχο την αντιμετώπιση της ρωσικής επιθετικότητας.

Ένας επιπλέον λόγος της αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας - Δύσης είναι η πρόθεση των ΗΠΑ ν’ αναπτύξουν αντιπυραυλικά συστήματα στην ανατολική Ευρώπη. Η επιλογή των ΗΠΑ να ανατρέψουν την ισχύουσα πυρηνική ισορροπία δημιουργεί ρωσικές αντιδράσεις στην εγκατάσταση των εν λόγω συστημάτων προσθέτοντας ένα ακόμη πρόβλημα στις σχέσεις Ρωσίας και Δύσης. Εν γένει, η Ρωσία επιδιώκει να ανατρέψει τα τετελεσμένα της μεταψυχροπολεμικής περιόδου, χρησιμοποιώντας ακόμη και βία όπου είναι αναγκαίο και εφικτό, έτσι ώστε να ενισχύσει τη θέση και το ρόλο έναντι των δυτικών χωρών και κυρίως των ΗΠΑ.

Εντός του μεταβαλλόμενου περιφερειακού και διεθνούς συστήματος οι αισιόδοξες αντιλήψεις, που είχαν δημιουργηθεί μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου για μια φιλελεύθερη διεθνή κοινωνία και τάξη, μάλλον έχουν υποχωρήσει. Η σαφώς αναθεωρητική πολιτική της Ρωσίας καταδεικνύει την επιθυμία της ν’ ανακτήσει την επιρροή της στον ευρασιατικό χώρο, εμποδίζοντας την περαιτέρω διεύρυνση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στην περιοχή που θεωρεί ως «εγγύς εξωτερικό» και επιδιώκοντας να επανακτήσει το καθεστώς μιας μεγάλης περιφερειακής δύναμης, γεγονός όμως που εγείρει ζητήματα σχετικά με τη σταθερότητα στην Ευρώπη. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μας δίδει μια αίσθηση σχετικά είναι τα όρια του ρόλου που θέλει η Ρωσία να διαδραματίσει;

Τίθεται όμως το ερώτημα: μέχρι πoιό βαθμό είναι διατεθειμένες οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΕ να αποδεχθούν τον αναβαθμισμένο ρόλο της Ρωσίας και να έλθουν σε συμφωνία μαζί της προωθώντας την ευρωπαϊκή τάξη; Τα σχετικά πρόσφατα γεγονότα αμφισβήτησης των φιλο-ρωσικών καθεστώτων στην Λευκορωσία και το Καζακστάν θεωρήθηκαν -όχι υποχρεωτικά ότι ήταν- ως δύο ακόμη εχθρικές ενέργειες της Δύσης προς τη Ρωσία, λειτουργώντας καταλυτικά στην απόφαση του Ρώσου Προέδρου να «επιλύσει» με στρατιωτικά μέσα το ουκρανικό ζήτημα. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία δημιουργεί συνθήκες αντιπαράθεσης, παρά συνεννόησης.

Ο ρωσικός αναθεωρητισμός έχει ηγεμονικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν αποτελεί ιστορικά ένα καινοφανές γεγονός για την Ευρώπη. Η σοβιετική απειλή λειτούργησε συσπειρωτικά κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, η νέα ρωσική απειλή -σαφώς πιο περιορισμένη- θα ωθήσει τα ευρωπαία κράτη -κυρίως αυτά της ανατολικής Ευρώπης και τα λιγότερα ισχυρά- σε ατλαντικές επιλογές και αναγκαίες συστοιχίσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

*Δρ. Χρήστος Ζιώγας
Διδάσκων Διεθνείς Σχέσεις στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Παν/μιου Αιγαίου και εντεταλμένος Λέκτορας στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων.