Βασίλης Τσακίρογλου

Tελευταία έρευνα του οργανισμού διαΝΕΟσις είχε τίτλο «Πώς ζουν οι Ελληνες στην πανδημία». Και σε ό,τι αφορά τα ΜΜΕ, η σφυγμομέτρηση καταγράφει την τάση του κοινού να προκρίνει το ραδιόφωνο ως πιο αξιόπιστο Mέσο εν μέσω της κρίσης περισσότερο από το Διαδίκτυο.

Eδώ όμως παρατηρείται κάτι αξιοπρόσεκτο, αν όχι παράδοξο: ο δείκτης εμπιστοσύνης στο Ιντερνετ είναι ελαττωμένος σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, ενώ αντίθετα εμφανίζεται αυξημένος για τις εφημερίδες. Το 2019 οι Ελληνες δήλωναν ότι εμπιστεύονται «πολύ» ή «αρκετά» την παλιά καλή έντυπη εκδοχή της ενημέρωσης, κατά 28,4%, ενώ εφέτος οι εφημερίδες ανέβηκαν αισθητά στην εκτίμηση των αναγνωστών, φτάνοντας στο 33,8%. Σημαντικό είναι επίσης το στοιχείο ότι σε μια περίοδο με πρωτοφανείς ιδιαιτερότητες και υψηλές απαιτήσεις για έγκυρη ενημέρωση, οι εφημερίδες προηγούνται και η τηλεόραση έπεται.

Επ’ αυτού τα ευρήματα της συγκεκριμένης έρευνας συνάδουν με την αυξημένη ζήτηση για το έντυπο «ΘΕΜΑ», όπως καταγράφεται στα δελτία κυκλοφορίας αλλά και την απευθείας διάδραση με τους αναγνώστες κάθε Κυριακή του lockdown. Βέβαια, η διακρίβωση της γενικότερης τάσης του κοινού είναι κάτι σύνθετο και πολυπαραγοντικό.

Γι’ αυτό και δεν εξηγείται εύκολα η σχετικά μειωμένη εμπιστοσύνη στο Διαδίκτυο όπως την υποδεικνύει η έρευνα της διαΝΕΟσις. Το protothema.gr, πάντως, γνώρισε εκρηκτική άνοδο κατά τη φάση εφαρμογής των αυστηρών περιοριστικών μέτρων. Βάσει του Google Analytics, του πλέον έγκυρου εργαλείου παρατήρησης της κίνησης στις διαδικτυακές σελίδες, η επισκεψιμότητα απογειώθηκε, με αύξηση κατά 85,84% στο διάστημα του επιτακτικού «Μένουμε Σπίτι» σε σύγκριση με την ίδια περίοδο του 2019. Ακόμη πιο θεαματική ήταν η αύξηση στις θεάσεις σελίδων με 116% αλλά και η διεύρυνση του κοινού που επέλεξε το protothema.gr, με 70% νέους επισκέπτες.

Τα ως άνω στοιχεία δεν αναφέρονται, προφανώς, για να ευλογηθούν οποιαδήποτε γένια - εξάλλου η προσφορά άμεσης και αξιόπιστης ενημέρωσης είναι το αυτονόητο καθήκον για τους δημοσιογράφους του «ΘΕΜΑτος» τόσο στην έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική του μορφή.

Πρόκειται για στοιχεία τα οποία παρατίθενται σε μια προσπάθεια να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά μιας νέας κατάστασης στα media, ενός νέου τοπίου που διαμορφώνεται εξαιτίας της πανδημίας. Ο κορωνοϊός προκάλεσε βίαιες μεταβολές στην καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων και σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής. Τα ΜΜΕ, εκ φύσεως και λόγω του ειδικού τους ρόλου στην πρώτη γραμμή των εξελίξεων, επηρεάζονται άμεσα και ταυτόχρονα επηρεάζουν τα ίδια τις αντιδράσεις του κοινού. Κι αυτό είναι κάτι που ισχύει παγκοσμίως, όχι μόνο στην Ελλάδα - έστω και με μεγάλες κατά τόπους διαφοροποιήσεις.

Επιστροφή στην εγκυρότητα

Στο νέο μιντιακό τοπίο η κυριαρχία του Διαδικτύου δεν είναι αδιαμφισβήτητη, καθώς τα πιο παραδοσιακά Μέσα, όπως το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες, εξακολουθούν να εμπνέουν εμπιστοσύνη και να ανακτούν αρκετό από το έδαφος που είχαν χάσει το προηγούμενο διάστημα έναντι των νέων διαύλων πληροφόρησης. Κι αυτό έχει επιπλέον σημασία, εφόσον πρόκειται για διεργασία η οποία συντελείται σε μια φάση κρίσιμη, όπως η τρέχουσα, λόγω COVID-19.

Ενδεχομένως αντίθετα απ’ ό,τι θα έτεινε να πιστεύει κανείς, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παραμένουν χαμηλά στην εκτίμηση του κοινού. Παρά τη διάδοση και τη διείσδυση των social media, στην πλειονότητά τους οι Ελληνες πολίτες αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα -ή και με καχυποψία- τις υποτιθέμενες ειδήσεις που προβάλλονται σε αυτά. Στην κατάταξη της διαΝΕΟσις τα κοινωνικά δίκτυα στην εποχή του κορωνοϊού εμφανίζονται κάτω και από την τηλεόραση στην κλίμακα των αξιόπιστων πηγών ενημέρωσης, ενώ πέρυσι η σειρά τους ήταν αντίστροφη.

Η απαξίωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έναντι των λεγόμενων παραδοσιακών ΜΜΕ αλλά και των επώνυμων, οργανωμένων ενημερωτικών ιστοσελίδων πιστοποιείται περαιτέρω από μια άλλη έρευνα την οποία διεξήγαγε το Εργαστήριο Διεθνούς και Ειρηνευτικής Δημοσιογραφίας (IPJ Lab) του ΑΠΘ, ενόσω είχε τεθεί ήδη σε εφαρμογή το lockdown. Ως προς το πώς αξιολογούν την κάλυψη των ειδήσεων που αφορούν στην επιδημία του κορωνοϊού από τα social media, οι ερωτηθέντες δήλωσαν ότι τη βρίσκουν από κακή έως πολύ κακή σε ποσοστό 31%, ενώ κατά 34% δεν ήταν βέβαιοι εάν είναι καλή ή κακή.

Στην ίδια έρευνα καταδεικνύεται ότι περισσότεροι από τους μισούς (56%) εξ όσων συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο υπήρξαν θύματα παραπλάνησης με fake news. Ακόμη ένα 10% δεν γνωρίζει εάν ορισμένες ειδήσεις τις οποίες πίστεψε ήταν αληθινές ή ψεύτικες. Κατά συνέπεια, είναι εύλογη η επιστροφή στους λεγόμενους παραδοσιακούς διαύλους ενημέρωσης, εφόσον μάλιστα επενεργούν δύο έκτακτοι παράγοντες, λόγω της υγειονομικής κρίσης: η ανάγκη της εξειδικευμένης πληροφόρησης, αλλά και η αυξημένη συχνότητα με την οποία «καταναλώνονται», όπως λένε επικοινωνιολόγοι και δημοσκόποι, οι ειδήσεις.

Η χρεoκοπία των influencers

Ερευνα του οργανισμού GlobalWebIndex διαπίστωσε ότι το 74% των ατόμων ηλικίας 17-24 ετών (της επονομαζόμενης Generation Z) από διάφορα σημεία του πλανήτη απαιτούν από τις εταιρείες των social media να τους προστατεύσουν από τα fake news γύρω από τον κορωνοϊό. Παρομοίως και οι millennials (25-34) με 67%, οι της Generation X (35-54) με 68% κ.λπ.

Εκ μέρους του Facebook, ενός Mέσου που θεωρείται ασταμάτητη μηχανή παραγωγής κέρδους, τις προηγούμενες ημέρες καλλιεργήθηκε στον Tύπο η εντύπωση πως στο αρχηγείο του Μαρκ Ζάκερμπεργκ επικρατεί απαισιοδοξία για το μέλλον. Εξαιτίας της πανδημίας, τα κέρδη της πιο δημοφιλούς πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης στον κόσμο για το α’ τρίμηνο του 2020 δεν ήταν όσο θα έπρεπε ιλιγγιώδη.

«Υποστήκαμε σημαντική μείωση στη ζήτηση για διαφημίσεις, καθώς και μια σχετική υποχώρηση στις τιμές των καταχωρήσεων που φιλοξενούμε στο Facebook», αναγράφεται στα σχόλια του οικονομικού απολογισμού που δημοσιεύτηκε στις 29 Απριλίου. Και διευκρινίζεται ότι οι αρχικές εκτιμήσεις για το β’ τρίμηνο προβλέπουν μείωση του τζίρου σε σχέση με την αρχή του 2020. Φυσικά, οι επιδόσεις του Facebook παραμένουν αστρονομικές, με κέρδη περί τα 5 δισ. δολάρια και αύξηση κατά 102% σε σχέση με το 2019.

Και ίσως να φαντάζει ακόμη πιο ακατανόητο το γεγονός ότι ο Ζάκερμπεργκ και οι υπασπιστές του προβληματίζονται για το μέλλον ενώ οι χρήστες του Facebook πολλαπλασιάζονται με ουρανομήκη άλματα: μόνο τον Μάρτιο του 2020, ακριβώς στην κορύφωση της πανδημίας, τα άτομα που χρησιμοποίησαν το Facebook ανήλθαν σε 2,6 δισεκατομμύρια, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 10% σε σχέση με το 2019, ενώ κάθε μέρα γίνονται πάνω από 700 εκατομμύρια συζητήσεις μέσω των εφαρμογών Messenger και WhatsApp, οι οποίες ανήκουν καθ’ ολοκληρίαν στο Facebook. Ωστόσο, ο προβληματισμός του Ζάκερμπεργκ αφορά στο ότι δεν μπορεί -προς το παρόν τουλάχιστον- να εκμεταλλευτεί τις συγκεκριμένες εφαρμογές εμπορικά.

Η ώρα του Netflix

Μια διαφορετική απόψη της τρέχουσας κατάστασης στα ΜΜΕ παγκοσμίως φωτίζει η γνωστή εταιρεία δημοσκοπήσεων Nielsen. «Κλεισμένοι στην καραντίνα, οι καταναλωτές παραμένουν διασυνδεδεμένοι χάρη στην τηλεόραση και τα social media» είναι ο τίτλος κειμένου ανάλυσης των ευρημάτων μιας πρόσφατης έρευνας που διενήργησε.

Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «ο συνολικός όγκος των συζητήσεων στο Twitter γύρω από την τηλεόραση και τον COVID-19 άγγιξε τα 9 εκατ., από την αρχή της χρονιάς έως το τέλος Μαρτίου του 2020. Ο αριθμός αυτός είναι τρομακτικός, καθώς είναι 40 φορές μεγαλύτερος του αντίστοιχου περσινού». H Nielsen αποτυπώνει ένα απέραντο πλέγμα ανταλλαγής απόψεων γύρω από το τι προβάλλεται στην τηλεόραση.

Κατ’ αυτό, ως έναν βαθμό, συντελείται μια ανάμειξη των δύο Μέσων, εφόσον το ένα απασχολεί το άλλο. Και μολονότι είναι δεδομένο ότι ακόμη και στην Ελλάδα η τηλεθέαση αυξήθηκε σε κάποιο ποσοστό, αναλόγως ζώνης, ηλικιακού κοινoύ κ.λπ. -και ιδιαιτέρως βέβαια κατά την καθημερινή σύνδεση με το υπουργείο Υγείας για την τακτική ενημέρωση από τους Σωτήρη Τσιόδρα και Νίκο Χαρδαλιά- η έλξη προς την TV πιστώνεται στην εκρηκτική διάδοση της συνδρομητικής πρόσβασης των τηλεθεατών σε συγκεκριμένο περιεχόμενο.

Στις μετρήσεις τηλεθέασης περιλαμβάνεται πλέον η κατηγορία «rest content», δηλαδή όλες οι υπόλοιπες πηγές περιεχομένου που είναι διαφορετικό ανά τηλεθεατή, μια και προβάλλεται κατά παραγγελίαν.

Και εφόσον δεν υπάρχει προκαθορισμένη ώρα προβολής, η τηλεθέασή του καταγράφεται μόνο από την πλατφόρμα η οποία παρέχει το πρόγραμμα. Σε αυτές τις εναλλακτικές πηγές περιλαμβάνονται οι περιφερειακοί και τοπικοί σταθμοί, τα videogames, το YouTube κ.λπ., αλλά και η συνδρομητική τηλεόραση και οπωσδήποτε οι πλατφόρμες τύπου Netflix. Στην Ελλάδα τα ποσοστά όλων αυτών των Mέσων παρουσίασαν αύξηση κατά την περίοδο της καραντίνας, σε όλες τις κατηγορίες κοινού και με εξάρσεις κάθε Σαββατοκύριακο.

Σε ορισμένες ημέρες, μάλιστα, το μερίδιο τηλεθέασης ξεπέρασε το 30%. Για τις πιο δημοφιλείς από τις συνδρομητικές πλατφόρμες, η αύξηση των συνδρομητών εξαιτίας του lockdown ήταν της τάξης του 10%, με 16 εκατoμμύρια νέους πελάτες από όλο τον πλανήτη.