Η φιλοσοφία της μείωσης της βλάβης

To 2020 είναι η χρονιά που ο πλανήτης δοκιμάστηκε από την πανδημία του COVID-19. Σε λίγες μέρες ανατέλλει ελπιδοφόρο το 2021, προσφέροντάς μας μια νέα προοπτική για τη ζωής μας: να αξιολογήσουμε συμπεριφορές που έχουν κόστος στην υγεία μας και να ενημερωθούμε για τις επιλογές που έχουμε να μειώσουμε τις βλάβες που προκαλούμε στον οργανισμό μας.

Ένα μωσαϊκό από επιλογές
Καθένας από εμάς επιλέγει να ζει αναλαμβάνοντας μια σειρά από ρίσκα. Επιλέγουμε τις καθημερινές μας συμπεριφορές, συνειδητά ή ασυνείδητα, για μια σειρά από λόγους -κοινωνικούς, προσωπικούς, επαγγελματικούς- και πολλές απ' αυτές τις συμπεριφορές συνοδεύονται και από κάποιο κόστος για την υγεία μας. Aπό τις διατροφικές μας συνήθειες, στο πόσο καθιστική είναι η ζωή μας, στο τι και πόσο συχνά πίνουμε, αν και τι καπνίζουμε κλπ.

Στόχοι που μένουν ανεκπλήρωτοι
Κάποιοι από εμάς θα βάλουν πλώρη, το 2021, να εξαλείψουν ή να μετριάσουν κάποιες βλαβερές συμπεριφορές ή συνήθειες. Δεν είναι τυχαίο ότι σε μελέτη του YouGov τον Δεκέμβριο του 2019, σχεδόν 3 στους 10 Αμερικανούς δήλωναν ότι σκόπευαν να θέσουν στόχους για το νέο έτος – τα περίφημα New Year's Resolutions. To 50% των ερωτηθέντων έβαλαν στόχο να γυμναστούν περισσότερο, 43% να τρώνε πιο υγιεινά, 37% να χάσουν βάρος, 34% να περιορίσουν το στρες και 30% να κοιμούνται πιο πολύ.

Ξέρετε, όμως, τι άλλο δεν είναι τυχαίο; Το γεγονός ότι στη μεγάλη πλειοψηφία τους, οι στόχοι αυτοί παραμένουν ανεκπλήρωτοι. Μελέτη από ερευνητές του Πανεπιστημίου Scranton διαπίστωσε ότι μόλις ένα 19% των ανθρώπων τηρούν τις αποφάσεις τους. Οι περισσότεροι εγκαταλείπουν την προσπάθεια πριν καλά καλά περάσει ο Ιανουάριος!

Η παγίδα του «όλα ή τίποτα»
Πώς μπορούμε όμως να παρακινηθούμε και να μην εγκαταλείψουμε την προσπάθεια; Οι ειδικοί προτείνουν να θέτουμε μικρούς, επιτεύξιμους στόχους, να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, να μετράμε την πρόοδό μας και να διαμορφώνουμε το περιβάλλον μας έτσι ώστε να μας βοηθά να εκπληρώσουμε τον σκοπό μας.

Η φιλοσοφία της μείωσης της βλάβης αναφέρεται σε παρεμβάσεις που στοχεύουν στη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων συγκεκριμένων συμπεριφορών για την υγεία, χωρίς απαραίτητα να «σβήνουν» εντελώς τις συγκεκριμένες συμπεριφορές.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το αλκοόλ. Η κατανάλωσή του έχει αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία. Όμως, πολλοί το καταναλώνουν, ισορροπώντας τις επιπτώσεις με την απόλαυση. Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι διατροφικές συνήθειες.

Σπάνια αλλάζει κανείς διατροφή σύμφωνα με τις προτροπές των ειδικών, όμως υπάρχει ένα φάσμα επιλογών και κάθε μέρα αναπροσαρμόζουμε τις συνήθειές μας, εντάσσουμε στη διατροφή μας περισσότερες ίνες, φρούτα και λαχανικά και αποφεύγουμε κατά το δυνατόν τις επεξεργασμένες τροφές. Τα τελευταία χρόνια, με την εισαγωγή εναλλακτικών καπνικών προϊόντων στην αγορά, στη συζήτηση για τη μείωση βλάβης μπαίνει δυναμικά και στο κάπνισμα.


Οι αρχές της μείωσης της βλάβης

Σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον paper τους στο Harm Reduction Journal, ομάδα επιστημόνων προσπάθησε να αναδείξει τις βασικές αρχές της μείωσης της βλάβης, που συνοψίζονται στις 6 ακόλουθες:

• Ανθρωπισμός (humanism): Στη φιλοσοφία της μείωσης της βλάβης υπάρχει κάτι το βαθιά ανθρώπινο. Μας ωθεί σε μια καλύτερη κατανόηση των λόγων που μας οδηγούν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, βάζει στην άκρη ηθικοπλαστικού χαρακτήρα επιταγές και μας επιτρέπει να αναζητήσουμε υποστήριξη και να διερευνήσουμε τις επιλογές μας, ακόμη κι αν δεν είμαστε έτοιμοι ή διατεθειμένοι να εξαλείψουμε μια βλαβερή συμπεριφορά εξ ολοκλήρου από τη ζωή μας. Τέλος, είναι και μια εξαιρετικά ενδυναμωτική στάση για τους παρόχους υγείας και τους λοιπούς υποστηρικτές μας στη διαδικασία της αλλαγής: τους δίνει «την άδεια» να μας βοηθήσουν, ακόμα κι αν ο στόχος μας δεν είναι να βγάλουμε μια συμπεριφορά από τη ζωή μας εξ ολοκλήρου ή ακόμα κι όταν οι προσπάθειές μας δεν στέφονται, τη μεμονωμένη χρονική στιγμή, με επιτυχία.

• Πραγματισμός (pragmatism): Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι κανείς μας δεν είναι τέλειος και ότι για τους περισσότερους από εμάς υπάρχουν περιθώρια να βελτιώσουμε την υγεία μας, βλέπουμε με άλλο μάτι το εύρος των εναλλακτικών που μας προσφέρονται για να πετύχουμε την αλλαγή που θέλουμε να δούμε στη ζωή μας.

• Ατομικότητα (individualism): Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, έχει πεδία στα οποία του είναι πιο εύκολο να τα πάει καλά, και άλλα που θα τον ζορίσουν παραπάνω. Ως εκ τούτου, η αντιμετώπιση μιας συμπεριφοράς θα έπρεπε να παίρνει τη μορφή που ταιριάζει περισσότερο στον ίδιο και έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες να φέρει ένα θετικό αποτέλεσμα. Η one-size προσέγγιση του «όλα ή τίποτα» είναι, υπό την έννοια αυτή, εξαιρετικά περιοριστική, σε αντίθεση με την προσέγγιση της μείωσης της βλάβης.

• Αυτονομία (autonomy): Στο τέλος της ημέρας, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που λαμβάνει την απόφαση να αλλάξει μια συμπεριφορά, είτε με στόχο την εξάλειψη μιας βλαβερής συνήθειας, είτε για την τροποποίησή της, έτσι ώστε να μειωθεί η βλάβη στον οργανισμό.

• Ινκρεμενταλισμός (incrementalism): Κάθε θετική αλλαγή είναι ένα βήμα προς τη βελτίωση της υγείας μας και μπορεί να διαρκέσει χρόνια. Πρέπει λοιπόν να είμαστε προετοιμασμένοι για τις φορές που ίσως βρεθούμε να κάνουμε «βήματα προς τα πίσω», αλλά και να επιβραβεύουμε τον εαυτό μας για κάθε βήμα που κάνουμε προς τα μπρος, με ενθάρρυνση του περιβάλλοντός μας σ΄ αυτόν τον μαραθώνιο που έχει τέλματα ή οπισθοδρομήσεις.

• Λογοδοσία (accountability): Οι ασθενείς είναι υπεύθυνοι για τις επιλογές και τις συμπεριφορές τους, αλλά και για τις επιπτώσεις που αυτές έχουν στην υγεία τους. Ωστόσο, δεν πρέπει να «ακυρώνονται» όταν δεν επιτυγχάνουν τους στόχους τους.

Αυξάνοντας τις πιθανότητες επιτυχίας
Γιατί είναι, λοιπόν, χρήσιμο στην καθημερινότητά μας, στον τρόπο με το οποίο αξιολογούμε το ρίσκο, αλλά και στην προσπάθειά μας να αποκτήσουμε καλύτερες συνήθειες για την υγεία μας, να έχουμε κατά νου τις παραπάνω αρχές, αλλά και την ευρύτερη λογική της μείωσης της βλάβης;

Καταρχήν, επειδή, ως προσέγγιση μας δίνει ένα φάσμα επιλογών, αντί να μας περιορίζει. Κατά δεύτερον, γιατί ως φιλοσοφία ανοίγει διαύλους επικοινωνίας για να συζητήσουμε το φάσμα των βλαβερών συμπεριφορών, το φάσμα των επιπτώσεων τους, αλλά και το φάσμα των εναλλακτικών μας για να ξεφύγουμε απ’ αυτές.

Αντί να επικεντρωνόμαστε σε «δυαδικές επιλογές», να στηλιτεύουμε συμπεριφορές και να κρίνουμε την προσπάθεια -τη δική μας ή των γύρω μας-, ανοίγουμε το μυαλό μας, ενημερωνόμαστε, διαβάζουμε, ακούμε, συζητάμε. Σεβόμαστε ο ένας τον άλλον και τον εαυτό μας και κατανοούμε ότι δεν είμαστε όλοι ίδιοι.

Βρίσκουμε, εν τέλει, συμμάχους και νέα εργαλεία, και, με την ευχή να είναι το 2021 καλύτερο από το 2020, ετοιμαζόμαστε να αλλάξουμε τη ζωή μας προς το καλύτερο, ένα βήμα κάθε φορά.