Έλληνες Ρομά: Η γλώσσα και η εκπαίδευσή τους

Με την ελληνική Ρομανί, τη γλώσσα των Χριστιανών και Μουσουλμάνων Ελλήνων αθιγγάνων και την εκπαίδευσή τους θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερα άρθρα μας, οι αθίγγανοι κατάγονται από τη ΒΔ Ινδία κάτι που κατέδειξε η γλωσσολογία. Στα τέλη του 9ου μ.Χ. αιώνα οι Ρομ έφτασαν στην Αρμενία μέσω Περσίας και τον 11ο αιώνα λόγω των σφοδρών επιθέσεων των Σελτζούκων Τούρκων εκεί, μετακινήθηκαν προς τα εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Γύρω στο 1323 μέλη της φυλής «Ham» που ταυτίζονται με τους αθίγγανους ζούσαν έξω από τον Χάνδακα (Ηράκλειο Κρήτης). Αυτοί μετακινούνταν σε ολόκληρη τη Μεγαλόνησο. Το 1381 γίνεται αναφορά για τσιγγάνους δουλοπάροικους που ζούσαν στην Κέρκυρα και στις απέναντι ακτές της Ηπείρου, το 1384 αθίγγανοι εμφανίζονται εγκατεστημένοι στη Μεθώνη, το 1444 στο Ναύπλιο και το 1518 στη Ζάκυνθο.



Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι Έλληνες αθίγγανοι.

Στη χώρα μας ζουν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι αθίγγανοι. Ο αριθμός των πρώτων δεν μπορεί να υπολογιστεί ακριβώς. Οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι είναι από 100.000 – 200.000. Ζουν διεσπαρμένοι κυρίως στην Αττική, στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, τη Λάρισα, τα Γιαννιτσά, τη Νάουσα, τη Φλώρινα, τις Σέρρες, τη Λαμία, τα Τρίκαλα, τη δυτική Στερεά, τη δυτική Πελοπόννησο και τα νησιά.

Υπάρχουν δύο ομάδες Χριστιανών Ρομά: οι πλάνητες/μετακινούμενοι και αυτοί που έχουν μόνιμο τόπο κατοικίας/εγκατεστημένοι. Η κοινωνική τους οργάνωση βασίζεται στην ευρύτερη συγγένεια, ενώ η οικογένειά τους είναι αυστηρά πατριαρχική και εμμένει στην οικογενειακή συνοχή, την πολυτεκνία και τον γάμο σε μικρή ηλικία.

Ως το 1978 το ελληνικό κράτος θεωρούσε τους Ρομά ως «μειονοτική ομάδα» και μόνο τότε άρχισε να τους πολιτογραφεί. Οι ίδιοι δηλώνουν, αλλά και αισθάνονται Έλληνες. Σε ανακοίνωσή της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Σωματείων Ελλήνων Ρομ στις 28/4/2001, αναφέρεται ότι οι Έλληνες αθίγγανοι είναι «άρρηκτα συνδεδεμένο κομμάτι του ελληνισμού». Ως εθνοτική ομάδα οι Έλληνες Χριστιανοί Ρομά δεν έχουν αναπτύξει εθνικιστικές τάσεις, ούτε ιδιαίτερη εθνική συνείδηση, ώστε να θεωρούν ότι αποτελούν μειονότητα, ούτε θέλουν να αναπτύξουν διεκδικήσεις εθνικιστικού τύπου.

Οι Έλληνες Μουσουλμάνοι Αθίγγανοι ζουν σχεδόν αποκλειστικά στη Θράκη και είναι γύρω στους 25.000. Μαζί με τους τουρκόφωνους και τους Πομάκους αποτελούν την ελληνική μουσουλμανική μειονότητα. Μουσουλμάνοι αθίγγανοι ζουν και στους τρεις νομούς της Θράκης, σχεδόν σε ίσους αριθμούς, με ελαφρώς περισσότερους να κατοικούν στον νομό Έβρου. Πάντως σχεδόν όλοι είναι εγκατεστημένοι στις φτωχότερες περιοχές των νομών, πράγμα που επιδεινώνει τα κοινωνικού τύπου προβλήματα προσαρμογής.

Απ’ ό,τι φαίνεται, πολλοί από τους τουρκογενείς σουνίτες Μουσουλμάνους της μειονότητας, δεν είναι αφοσιωμένοι πλήρως στο αυστηρό σουνιτικό τυπικό του Ισλάμ. Σύμφωνα με τον Ευστράτιο Ζεγκίνη στο βιβλίο του «ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΑΘΙΓΓΑΝΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ» (1994), υπάρχουν ενδείξεις ότι οι περισσότεροι είχαν ασπαστεί τη διδασκαλία του τάγματος των Μπεκτασήδων κατά το παρελθόν, κάτι που εξηγεί τη χαλαρότητα στην τήρηση του αυστηρού λατρευτικού τυπικού. Οι τουρκογενείς Έλληνες Μουσουλμάνοι της Θράκης δεν είχαν παλαιότερα ιδιαίτερες σχέσεις με τους αθίγγανους και μάλλον τους υποτιμούσαν. Τα τελευταία 30-35 χρόνια όμως φαίνεται ότι υπάρχει προσέγγιση των δύο ομάδων. Αυτό έχει οδηγήσει σε επικράτηση της τουρκικής γλώσσας σε βάρος της Ρομανί, της μητρικής γλώσσας των Ρομά. Κάτι τέτοιο συμβαίνει κυρίως στον νομό Ροδόπης και δευτερευόντως στον νομό Ξάνθης. Στον νομό Έβρου, όπου πλειοψηφούν οι αθίγγανοι έναντι των τουρκογενών και των Πομάκων (σε Αλεξανδρούπολη και Διδυμότειχο ιδιαίτερα) αντίθετα, δεν υπάρχει στροφή προς την τουρκική γλώσσα.

Ιδιαίτερα επικίνδυνο όμως, είναι το γεγονός ότι η υποβάθμιση της Ρομανί γλώσσας, λειτουργεί ως προπομπός της ταύτισης τουρκόφωνων και αθίγγανων ως προς την εθνοτική και την εθνική τους ταυτότητα. Πάντως οι τουρκόφωνοι θεωρώντας ως «παρίες» τους αθίγγανους, δεν τους «διεκδικούν» αν κάποιοι σκληροπυρηνικοί εκπρόσωποι της μειονότητας προέρχονται από τους Ρομά.



Η ελληνική Ρομανί

Η ελληνική Ρομανί, γλώσσα προφορικής παράδοσης, αποτελεί, όπως και η Πομακική, φύσει μειονοτική γλώσσα. Ο όρος Romany προέρχεται από τη λέξη rom (άνθρωπος/άνδρας), που με τη σειρά της αποτελεί δάνειο από το Ρωμαίος/Ρωμιός. Σύμφωνα με τον Α.Τ. Sinclair, η λέξη Romany προέρχεται από το βυζαντινό τοπωνύμιο Ρωμανία και η λέξη Rom από το βυζαντινό εθνικό Ρωμαίος.

Σύμφωνα με το Cl. Hagge τέλος, η λέξη Rom προέρχεται από το σανσκριτικό domba (κατώτερη λαϊκή κάστα).
Από τη δεκαετία του 1990 η ελληνική Ρομανί έχει μελετηθεί από πολλούς Έλληνες και ξένους επιστήμονες. Έχουν εκπονηθεί γλωσσολογικές και κοινωνιογλωσσικές μελέτες, γλωσσάρια και λεξικά. Μάλιστα ο Ρομά Ιωάννης Αλεξίου το 2011 παρουσίασε το «ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΡΟΜΑΝΙ ΓΛΩΣΣΑΣ» (ΕΛΛΗΝΟΡΟΜΑΝΟ). Όλοι σχεδόν οι Ρομά της Ελλάδας χρησιμοποιούν μαζί με τη Ρομανί και τη Νεοελληνική γλώσσα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη λειτουργική και δομική συρρίκνωση της Ρομανί.



Ρομά και εκπαίδευση

Όπως γράφει ο Σ. Χατζησαββίδης, τα βαθύτερα αίτια της αποχής των Ρομ από τη σχολική εκπαίδευση, δεν βρίσκονται στην αδιαφορία τους για τη σχολική μόρφωση, αλλά στο γεγονός ότι χρειάζονται μία εκπαίδευση προσαρμοσμένη στον δικό τους κώδικα αξιών και στον δικό τους τρόπο ζωής. Για τους αθίγγανους το σχολείο είναι ένας «ξένος θεσμός», ένας θεσμός έξω από την κοινωνική τους πραγματικότητα και την κουλτούρα τους, καθώς το παιδί εκπαιδεύεται, σύμφωνα με αυτούς, μέσα στην κοινωνία των Ρομά και όχι έξω από αυτή. Χρειάζεται αλλαγή της νοοτροπίας των οικογενειών Ρομ για να επιτευχθεί η φοίτηση των παιδιών τους στο σχολείο.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στον νομό Ροδόπης, σύμφωνα με επιτόπιες έρευνες, τα παιδιά φοιτούν στο σχολείο περιστασιακά και ανάλογα με τον ελεύθερο χρόνο που έχουν (!) ή όταν δεν βοηθούν τους γονείς τους στις δουλειές τους (!). Μάλιστα πολλά κορίτσια δεν φοιτούν καθόλου στο σχολείο, κάτι που συμβαίνει σε ολόκληρη τη μουσουλμανική μειονότητα.

Πάντως σύμφωνα με έρευνα του 2010 το 51% των παιδιών των Ελλήνων Ρομά μεταξύ 6-15 ετών φοιτά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Άλλη έρευνα, του 2008, είχε δείξει ότι μόνο το 7% των παιδιών Ρομά αποφοίτησε από το Δημοτικό Σχολείο, ενώ το 54,7% από τα παιδιά δεν φοίτησε ποτέ στο σχολείο!

Λογικό επακόλουθο είναι τα μεγάλα ποσοστά αναλφαβητισμού μεταξύ των Ρομά. Έρευνα στην Αγία Βαρβάρα της Αττικής το 1995, έδειξε ότι το ποσοστό των αναλφάβητων Ρομά, άγγιζε το 81,8!



Η Πολιτεία από την πλευρά της, ιδιαίτερα τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει αναλάβει εντατικές και συντονισμένες δράσεις για την εκπαίδευση των Ελλήνων αθίγγανων. Αρωγοί της σ’ αυτή την προσπάθεια οι φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Το 2008 το Υπουργείο Παιδείας με εγκυκλίους προς τους διευθυντές των σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ώστε να διευκολύνουν την εγγραφή μαθητών Ρομά αφενός και να μην αποθαρρύνουν τη φοίτηση (με αποτέλεσμα τη σχολική διαρροή) των μαθητών μετακινούμενων οικογενειών Ρομά αφετέρου. Θυμίζουμε βέβαια ότι η εκπαίδευση στη χώρα μας είναι υποχρεωτική στο Νηπιαγωγείο (2 χρόνια), στο Δημοτικό Σχολείο (6 χρόνια) και στο Γυμνάσιο (3 χρόνια)…

Εκείνο που θα μπορούσε να κάνει το κράτος, είναι να εντάξει στα σχολικά προγράμματα και τη διδασκαλία της ελληνικής Ρομανί γλώσσας, κάτι που θα δώσει το έρεισμα για να ενδιαφερθούν οι αθίγγανοι για τη γενικότερη εκπαιδευτική τους κατάρτιση. Οι βάσεις για την κωδικοποίηση της ελληνικής Ρομανί έχουν ήδη τεθεί.

Απαιτείται η κανονικοποίηση/ρύθμισή της και η συγγραφή εγχειριδίων για τη διδασκαλία της. Απαραίτητη είναι επίσης, όπως γράφει η Ελένη Σελλά- Μάζη, «η αποτελεσματικότερη δυνατή διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας στα παιδιά Ρομ, με κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό και κατηρτισμένους και ευαισθητοποιημένους δασκάλους».



Μόνο όταν οι αθίγγανοι ενταχθούν πλήρως στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και τους δοθούν τα κατάλληλα ερείσματα για να μορφωθούν, θα καταξιωθούν κοινωνικά και πνευματικά σε ολόκληρη την κοινωνία.

Πηγή: ΕΛΕΝΗ ΣΕΛΛΑ – ΜΑΖΗ, «Διγλωσσία, εθνική ταυτότητα και μειονοτικές γλώσσες», Εκδόσεις «ΛΕΙΜΩΝ», ΑΘΗΝΑ 2016.