Οι εύζωνοι και η στολή τους – Έχει αρβανίτικη «καταγωγή» η φουστανέλα;

Θα ασχοληθούμε σήμερα με ένα λίγο διαφορετικό θέμα από τα συνηθισμένα. Συγκεκριμένα με τους ευζώνους και τη στολή τους. Σήμερα οι εύζωνοι υπηρετούν στην Προεδρική Φρουρά (όπως ονομάζεται από το 1974 και την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας) και αποτελούν, ιδιαίτερα όσοι αποτείουν φόρο τιμής στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, πόλο έλξης για χιλιάδες Έλληνες και ξένους όλο το εικοσιτετράωρο, όλη τη διάρκεια του χρόνου, κάτω από οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες…

Μπορεί όλοι οι Έλληνες να γνωρίζουμε τους ευζώνους, φυσικά είναι γνωστοί και ως τσολιάδες και να θαυμάζουμε τη στολή τους, ωστόσο πόσα ξέρουμε γι΄αυτή; Ονομάζεται φέσι το καπέλο των ευζώνων με το εθνόσημο; Ποια είναι η ΄΄καταγωγή΄΄ της φουστανέλας; Έχει αρβανίτικες ΄΄ρίζες΄΄, όπως γράφει μεταξύ των άλλων και ο Ηλίας Πετρόπουλος στο βιβλίο του ΄΄Η Φουστανέλα΄΄; Τίποτα από τα δύο δεν ισχύει όπως θα δούμε στη συνέχεια και καλό είναι να αποφεύγονται τα λάθη που γίνονται, καλοπροαίρετα πιστεύουμε, για να μην δημιουργούνται παρερμηνείες από τους γνωστούς καλοθελητές…

Η ιστορία των ευζώνων

Η ιστορία των ευζώνων ξεκινά στις 12 Δεκεμβρίου 1868 με τη σύσταση ενός μάχιμου και ταυτόχρονα τελετουργικού Σώματος του μόνιμου Στρατού με την ονομασία ΄΄Άγημα΄΄. Ανάμεσα στα καθήκοντα των ευζώνων εκείνη την εποχή ήταν και η φύλαξη της μεθορίου. Οι εύζωνοι δοξάστηκαν στους Βαλκανικούς Πολέμους και τη μικρασιατική εκστρατεία. Στην ιστορία έμεινε η δράση του 5/42 Συντάγματος, με διοικητή τον Νικόλαο Πλαστήρα. Το 1929, με την έναρξη των εργασιών στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, λόχος ευζώνων με την ονομασία ΄΄Λόχος Φρουράς Προέδρου της Δημοκρατίας΄΄, ανέλαβε τη φύλαξη του.

Με τις αλλαγές του πολιτεύματος στη χώρα μας, άλλαζε και η ονομασία του ΄΄Λόχου Φρουράς΄΄. ΄΄Λόχος Βασιλικής Φρουράς΄΄ (1940) , ΄΄Τιμητική Φρουρά του Αγνώστου Στρατιώτη΄΄ (1941) , ΄΄Φρουρά Σημαίας΄΄ (1942), ΄΄Βασιλική Φρουρά΄΄ (1946) , ως το 1974 οπότε πήρε και το σημερινό του όνομα.

Τι σημαίνει η λέξη εύζωνος;
Ένα από τα κορυφαία διαδικτυακά περιοδικά, είναι το hartismag, που κάνει την «εμφάνισή» του στο ίντερνετ στις αρχές κάθε μήνα. Εκδότης του είναι ο σπουδαίος και πολυγραφότατος λογοτέχνης Δημήτρης Καλοκύρης, τιμημένος μεταξύ άλλων με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1995. Εκτός από τις μόνιμες συνεργασίες επιφανών αρθρογράφων, το hartismag έχει κάθε μήνα πληθώρα ύλης.

Πρόκειται βέβαια για περιοδικό Λόγου και Τέχνης, με το ανάλογο περιεχόμενο. Όσες και όσοι θέλουν να διαβάσουν το hartismag, αρκεί μια απλή αναζήτηση στο Google. Η πρόσβαση στο hartismag και η ανάγνωση όλων των άρθρων του είναι εντελώς δωρεάν. Το τεύχος Ιανουαρίου του περιοδικού είναι, αισίως, το 37ο. Ανάμεσα στους μόνιμους συνεργάτες του, εξέχουσα θέση κατέχει ο κορυφαίος Έλληνας γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. Στο τεύχος 37 (Ιανουάριος 2022) , ο κύριος Χαραλαμπάκης δημοσίευσε ένα εξαιρετικό άρθρο με τίτλο ΄΄ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΟΛΟΓΙΣΜΩΝ - ΜΕΡΟΣ 5’΄΄ , (Κοινωνία – Θεσμοί). Σ΄αυτό ανάμεσα στα άλλα, κάνει και εκτενή αναφορά στη λ. εύζωνος.

Η λέξη είναι αρχαία και υπάρχει μάλιστα στην Ιλιάδα 6.467 κτλ. Και σημαίνει «ζωσμένος καλά»(για γυναίκες). Στον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη χρησιμοποιείται για άνδρες, για να δηλωθεί η έννοια «ευκίνητος, γρήγορος», με τον χιτώνα σφιγμένο και ανυψωμένο στη ζώνη για μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων και αργότερα, για στρατιώτες με ελαφρύ οπλισμό.

Οι εύζωνοι είναι γνωστοί βέβαια και ως τσολιάδες. Η λέξη τσολιάς προέρχεται από τη λέξη τσόλι (κουρέλι, παλιόρουχο). Σύμφωνα με το ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥ Γεωργίου Μπαμπινιώτη, τσόλι < μεσν. τσούλι < τουρκ. Cul «κουρέλι, παλιόρουχο» < αραβ. Cull / cul.

Σύμφωνα με το ίδιο λεξικό, η λέξη τσολιάς φαίνεται ότι είχε αρχικώς αποδοθεί μειωτικά στους κλέφτες και τους αρματολούς (από τους Τούρκους), επειδή η φουστανέλα τους ήταν ραμμένη από πολλά μικρά κομμάτια υφάσματος.

Τα στοιχεία για τις παραπομπές στους αρχαίους συγγραφείς ( Όμηρο Ηρόδοτο, Θουκυδίδη κ.λπ.) , προέρχονται από το ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, του FRANCO MONTANARI, επιμέλεια Αντώνιος Ρεγκάκος ακαδημαϊκός, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ ,2013

Η στολή των ευζώνων

Ένα από τα στοιχεία των ευζώνων που προκαλούν τον θαυμασμό, είναι η στολή τους. Όπως διαβάζουμε στο presidency.gr/proedriki – froura, «η ευζωνική στολή με τη μακρά ιστορία της αποτελεί κομμάτι της εθνικής μας ταυτότητας και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας. Από τη σύσταση του ελληνικού κράτους, η ευζωνική στολή των οπλαρχηγών και αγωνιστών που πρωτοστάτησαν στους απελευθερωτικούς αγώνες του έθνους μας κατά των Οθωμανών, την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, καθιερώθηκε ως η επίσημη εθνική ενδυμασία».

Κύριο χαρακτηριστικό της στολής των ευζώνων, είναι η Ζώνη, που δηλώνει τον «καλά ζωσμένο» μαχητή. Ο Υποδήτης (πουκάμισο) έχει λευκό χρώμα, που δηλώνει την αγνότητα των αγώνων για εθνική ανεξαρτησία.

Η Φέρμελη (γιλέκο) είναι το πιο δύσκολο κομμάτι στη διαδικασία κατασκευής της στολής και είναι κεντημένη με λευκά ή επίχρυσα νήματα σε σχέδια μεγάλης παραδοσιακής και λαογραφικής αξίας. Τα κυανόλευκα μεταξωτά κρόσσια στη στολή των ευζώνων, αποτελούν σύμβολο της ελληνικής Σημαίας.

Και βέβαια ένα από τα ισχυρότερα σύμβολα της ευζωνικής στολής είναι το Τσαρούχι (υπόδημα) το οποίο είναι εξ ολοκλήρου χειροποίητο, κατασκευασμένο από σκληρό κόκκινο δέρμα. Ένα ζευγάρι τσαρούχια ζυγίζει περίπου 3 κιλά, καθώς στον πάτο τους φέρουν 120 καρφιά και πέταλα. Σύμφωνα με την παράδοση, στη μεγάλη μαύρη φούντα του τσαρουχιού κρύβονταν λεπίδες, χρήσιμες για τη μάχη σώμα με σώμα.
(Όλα τα στοιχεία προέρχονται από το presidency.gr/ proedriki–froura).

Για την ετυμολογία της λ. τσαρούχι, γράφει ο κύριος Χαραλαμπάκης στο hartismag, 37:
«Στην επίσημη στρατιωτική ορολογία οι καθαρευουσιάνοι προσπάθησαν να επιβάλουν χωρίς κανένα λογικό έρεισμα το εξελληνισμένο ταρρούχιον. Το αρχαίο ταρρός και ταρσός, σήμαινε μεταξύ άλλων «πατούσα» και γενικότερα «πόδι».

Τελικά η λέξη έμεινε στα χαρτιά για να μας θυμίζει ότι η υπερβολή φτάνει στα όρια της γελοιότητας.

Φάριο (και όχι φέσι…), το καπέλο των ευζώνων

Εκείνο που δεν γνωρίζουν οι περισσότεροι, είναι το (σωστό) όνομα του καπέλου των ευζώνων. Ελάχιστοι ξέρουν ότι το καπέλο αυτό ονομάζεται

Φάριο(ν) και όχι φέσι.
Σύμφωνα με το presidency.gr/proedriki-froura, το κόκκινο Φάριον (καπέλο) με το εθνόσημο συμβολίζει τις θυσίες και το αίμα που χύθηκε από τους αγωνιστές στους απελευθερωτικούς αγώνες του έθνους, ενώ το μαύρο μεταξωτό του θύσανο, συμβολίζει τα δάκρυα και το πένθος.
Ο Χ. Χαραλαμπάκης, γράφει για την ετυμολογία της λέξης (ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ κ’ hartismag): φάριο < μτγν. Φάριον ‘δίχτυ από ύφασμα’.

Η λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά στον γραμματικό Πολυδεύκη (2ος μ.Χ. αιώνας), σύμφωνα με το ΛΕΞΙΚΟ MONTANARI, που αναφέραμε παραπάνω.
Ελπίζουμε να ξεκαθαρίσουμε το θέμα της ονομασίας του καπέλου των ευζώνων. Ονομάζεται φάριο, πώς άλλωστε θα μπορούσε να (είναι) και να λέγεται φέσι, το οποίο παραπέμπει ευθέως σε Τούρκους και Οθωμανούς;

Σύμφωνα μάλιστα με το ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥ Γεώργιου Μπαμπινιώτη, Ε’ Έκδοση 2019, το φέσι καταργήθηκε με νόμο στην Τουρκία το 1925.
Δυστυχώς το ίδιο λεξικό, κάνει ένα σοβαρό λάθος. Δεν αναφέρει καν το φάριο και στη λέξη φέσι (σημ. 2), γράφει (σημ.2): το κάλυμμα της κεφαλής των Ελλήνων ευζώνων.

Η φουστανέλα, διαχρονικό σύμβολο του ελληνισμού

Αφήσαμε τελευταία τη φουστανέλα των ευζώνων. Σύμφωνα με το presidency.gr/proedriki-froura, η Φουστανέλα, κατασκευασμένη από 30 μέτρα λευκού υφάσματος, αποτελείται από 400 πιέτες, όσα δηλαδή και τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Το λευκό της χρώμα συμβολίζει επίσης (όπως και το λευκό χρώμα του υποδήτη) την αγνότητα των αγώνων για την ανεξαρτησία.

Ας δούμε όμως περισσότερα στοιχεία για τη φουστανέλα.
Αποτελεί ανδρική παραδοσιακή ενδυμασία που καθιερώθηκε με νόμο το 1833 ως εθνικό ένδυμα του Ελληνικού Στρατού. Φορέθηκε και διαδόθηκε την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, ιδιαίτερα από τους Σαρακατσαναίους κλέφτες και αρματολούς, καθώς και από τους κατοίκους της Στερεάς Ελλάδας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου. Ήταν ημίμακρη φούστα, φτιαγμένη από λευκό υφαντό ύφασμα και αργότερα από απλό πανί ή χασέ.

Την αποτελούσαν μακριά και λοξά κομμάτια (λαγγιόλια) και ένα είδος γιλέκου (πανωκόρμι), ραμμένο συχνά επάνω της για να τη συγκρατεί.
Η φουστανέλα των ευζώνων είναι μακρύτερη και στενότερη ,όμως η παραδοσιακή φουστανέλα αποτελεί μέρος της ενδυμασίας των αξιωματικών των ευζώνων. Το ένδυμα των ευζώνων ήταν επιλογή της Αμαλίας, της συζύγου του Όθωνα.

Πολλοί θεωρούν τη φουστανέλα απευθείας εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού χιτώνα. Πραγματικά θα μπορούσε να διαμορφωθεί από αυτόν, με τον πολλαπλασιασμό και την πύκνωση των πτυχών του. Είναι αμφίβολο όμως ότι συνέβηκε κάτι τέτοιο, καθώς δεν υπήρχαν οι ευνοϊκές συνθήκες από το ήπιο κλίμα της Ελλάδας.

Όσο για την ετυμολογία της λέξης; Φουστανέλα < μεσν. λατιν. fustanella.
Έχει αρβανίτικη καταγωγή η φουστανέλα; - Τι ήταν οι «Αλβανοί φούστιδες» που αναφέρονται σε μαρτυρίες του 1690;
Υπάρχουν όμως ορισμένοι που έχουν διαφορετική άποψη. Θεωρούν τη φουστανέλα αλβανικής ή αρβανίτικης προέλευσης.
Ανάμεσά τους και ο Ηλίας Πετρόπουλος, ο οποίος στο βιβλίο του «Η Φουστανέλα» («THE FUSTANELLA IN GREECE»), Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ 1987, γράφει χαρακτηριστικό:

«Η φουστανέλα πριν αποβεί στολή υπήρξε εθνική ενδυμασία. Για την ακρίβεια, η φουστανέλα ήταν η εθνική ενδυμασία των αρβανιτάδων. Με την αρβανίτικη επιδρομή στον Μοριά, η φουστανέλα καθιερώθηκε και σαν ενδυμασία των ελληνορθόδοξων πελοπονησίων» (η γραφή με ένα «ν», από τον Ηλία Πετρόπουλο).

Φυσικά κάτι τέτοιο είναι εντελώς αβάσιμο και έωλο, καθώς δεν υπάρχει καμία απολύτως τεκμηρίωση για την άποψη αυτή. Άλλωστε και η ίδια η λέξη φουστανέλα, όπως και η φούστα, είναι λατινικής προέλευσης. Πιθανότατα ο Πετρόπουλος και άλλοι, επηρεάστηκαν από πίνακες οριενταλιστών (με ανατολίτικη θεματολογία) ζωγράφων του 19ου αιώνα, που απεικονίζουν Αρβανίτες με φουστανέλες να παίζουν ντάμα ή σκάκι. Κυριότερος εκπρόσωπός τους ο Γάλλος Jean-Leon Gerome (1824-1904),πίνακα του οποίου «Arnants βλέπετε, και ο μαθητής του Charles – Jean – Louis Courtry που φιλοτέχνησε έναν πίνακα – αντίγραφο εκείνου του δασκάλου του, μόνο με τους δύο σκακιστές. Βέβαια οι δύο πίνακες φιλοτεχνήθηκαν το 1859 και το 1876 αντίστοιχα, όταν η φουστανέλα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της στολής των ευζώνων. Πιθανότατα, και αυτή είναι η άποψή μας, ότι η φουστανέλα αποτελούσε το ρούχο των ορεινών κατοίκων του ελληνικού χώρου, ίσως υπήρχαν επιρροές από τους χιτώνες των αρχαίων, που υιοθετήθηκε αργότερα ως μέρος της ελληνικής εθνικής στολής.

Την άποψη του Ηλία Πετρόπουλου, δέχονται και αναπαράγουν οι Χάρης Κουτελάκης και Αμάντα Φώσκολου στο εξαιρετικό βιβλίο τους «ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ».
(Δείτε σχετικό άρθρο μας στις 06/01/2022).

Μάλιστα αναφέρουν ως πρόσθετο επιχείρημα ότι το 1690, όταν η Αττική ήταν σχεδόν έρημη, μετά την πολιορκία του Μοροζίνι και την επακόλουθο διωγμό από τους Οθωμανούς, που θεώρησαν τους Αθηναίους αντάρτες – συνεργούς των Βενετών, «Αλβανοί φούστιδες» λυμαίνονταν ότι είχε απομείνει σ’ αυτή (την Αττική).

Τι ήταν οι «Αλβανοί φούστιδες»; Κατά τους Κουτελάκη – Φώσκολου, «φούστιδες» είναι εκείνοι που φορούσαν το χαρακτηριστικό ένδυμα, γνωστό και από τη χρήση του στους Έλληνες με την ονομασία «φουστανέλα».

Φυσικά πρόκειται για γκάφα ολκής. Η λέξη «φούστιδες» (παραθέτουμε τη σελ. του βιβλίου), δεν μπορεί να δικαιολογήσει την αρβανίτικη καταγωγή της φουστανέλας. Δυστυχώς οι δύο συγγραφείς δεν παραθέτουν την πηγή για τη συγκεκριμένη λέξη και είναι η μόνη φορά που αυτό γίνεται στις 490 (!) παραπομπές του βιβλίου…

Και όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο μας, φούστες στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν μικρά πλοιάρια που χρησιμοποιούνταν κυρίως για πειρατικές επιδρομές. Άρα δεν αποκλείεται, οι «Αλβανοί φούστιδες» να ήταν μέλη πληρωμάτων πειρατικών πλοίων, που έκαναν επιδρομές στην Αττική.

Κλείνοντας, αναφέρουμε ότι δεν υπάρχει καμία απολύτως περίπτωση η λέξη φουστανέλα να προέρχεται από την αλβανική γλώσσα, όπως μας διαβεβαίωσε και ο κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, τον οποίο ευχαριστούμε άλλη μία φορά για την άδεια αναδημοσίευσης που μας έδωσε καθώς είναι βέβαιο ότι προέρχεται από τα λατινικά.