Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: Από την ΕΠΟΝ στο παλάτι και ο έρωτας του Μάνου Χατζιδάκι

Η μικρή Ελένη. Η θηριώδης Ελένη. Η ασταμάτητη Ελένη. Η αστραφτερή Ελένη. Η γοητευτική Ελένη. Η πολυμορφική Ελένη. Η γλυκιά και ταυτόχρονα πικρή Ελένη. Διαόλου κάλτσα η Ελένη.

«Ξέρεις», μου λέει, «πριν μερικές ημέρες κηδεύτηκε η αδελφή μου».

-Μικρότερη;

«Μεγαλύτερη».

-Δηλαδή πόσο;

«Κοντά στα εκατό».

-Παραλίγο αιωνόβια. Καλά, τι σας ποτίζανε στο σόι σας; Το γάργαρο, της αθανασίας, νερό;

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, λοιπόν.

-Πού τονίζεται: Γλύκατζη ή Γλυκάτζη;

Το βλέμμα της έκανε μερικούς γρήγορους κύκλους, σχεδόν άστραψε, λέγοντάς μου «μα, είσαι αγράμματος;».
«Γλύκατζη».

-Περίεργο όνομα, παγκόσμια πρωτοτυπία.

«Προφανώς πρόκειται για παρατσούκλι επειδή οι πρόγονοί μου έτρωγαν πολλά γλυκά».

-Ενώ εσείς;

«Ούτε ο πατέρας μου, ούτε εγώ».

«Ελένη, μη λες σαχλαμάρες»

Κάθε λίγο και λιγάκι πεταγόταν σαν παιδάκι και με επιθετικό ύφος έλεγε στον Γουίλιαμ Φέιφθουλ, τον φωτογράφο, αλλά και προς εμένα:

«Αντε να τελειώνουμε, έχουμε κι άλλες δουλειές να κάνουμε, να μην ξημερώσουμε».

Σας λέω, τρέλα η Γλύκατζη... Σε βαθμό «κακουργήματος». Οργανωμένος εγκέφαλος. Πάντα λέει αυτά που θέλει να πει. Δεν της παίρνεις λόγια, τον Θεό να έχεις μπάρμπα. Και πάντα μέσα σε όλα. Και σε όλες. Τις παρέες. Τις κυβερνήσεις. Τους πολιτικούς. Τους πλούσιους. Τους φτωχούς. Ακόμα και με τους βασιλείς. Ασε τα πανεπιστήμια εις Παρισίους. Και πρύτανης και πρόεδρος και μετάλλια και τιμές και διακρίσεις και βραβεία. Θεέ μου, ο κατάλογος ατελείωτος! Μεγαλύτερος από τα μέτρα και στα τρία μνημόνια. Ζαλίστηκα.

Παράδειγμα, η περίπτωση με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.

-Ποιον απ’ όλους τους Καραμανλήδες; (έτσι τη ρώτησα, για να προκαλέσω αντιδράσεις).

«Μα, τώρα τι με ρωτάς; Φυσικά όχι τον Κωστάκη».
«Μα, φυσικά με τον μεγάλο Κωνσταντίνο Καραμανλή. Μια μέρα πριν από πολλά χρόνια χτυπάει το τηλέφωνο και η φωνή του Θόδωρου μου λέει ‘‘σας θέλει ο πρόεδρος’’. Και στη συνέχεια ακούω τη γνώριμη φωνή του Καραμανλή να ρωτάει με αυστηρό ύφος: ‘‘Ελένη, τι ήταν η Μακεδονία στο Βυζάντιο;’’. Εγώ απαντάω: ‘‘Θέμα, κύριε πρόεδρε’’. Η φωνή του Καραμανλή ακόμα πιο αυστηρή: ‘‘Μη λες σαχλαμάρες. Θέμα είναι τώρα’’. Είδα και έπαθα να του εξηγήσω. Και εγώ του απαντάω: ‘‘Επί Βυζαντίου η νομαρχία αποκαλείτο θέμα’’»!

Don’t cry for stalin, petite eleni!

Προτού σχολιάσω τη στιχομυθία ανάμεσα σε αυτό το δαιμόνιο μικροσκοπικό πλάσμα και στον θηριώδη και αυταρχικό Καραμανλή, εκείνη με προλαβαίνει:

«Να ξέρεις, ο Καραμανλής ήταν άριστος γνώστης της αρχαίας Ελλάδας, αλλά από Βυζάντιο δεν σκάμπαζε πολλά».

-Και ποια η γνώμη σας για τη Συμφωνία των Πρεσπών;

Το βλέμμα της εντελώς αυστηρό. Το ύφος της απόλυτο, κατηγορηματικό.

«Nova Macedonia ναι. Βόρεια Μακεδονία όχι».

-Ποια η διαφορά;

«Με το ‘‘Βόρεια Μακεδονία’’ ως κρατίδιο είναι σαν να παραδεχόμαστε ότι υπάρχει και Νότια. Επομένως αυτή η Νότια είναι επαρχία της ‘‘Βόρειας Μακεδονίας’’».

Δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί της. Επί θεμάτων του Βυζαντίου. Οχι απλώς καθηγήτρια και βυζαντινολόγος. Ολόκληρο το Βυζάντιο με όλους τους αυτοκράτορες και παρατρεχάμενους έχει εγκατασταθεί στο κεφάλι της. Είμαι σίγουρος πως θα ξέρει όλους, του εκατοντάδες εραστές της Θεοδώρας, της θρυλικής μητρομανούς Αυτοκράτειρας Θεοδώρας, με τα μικρά τους ονόματα.

Δίπλα της ήταν «κορδωμένο» μαύρο, κομψό μπαστούνι. «Οπως πάμε», είπα από μέσα μου, «θα μου το φέρει και θα μου σπάσει το κεφάλι».
«Αντε να τελειώνουμε».

-Αμάν πια με τη βιασύνη σας.

Μαλάκωσε. Ομως η γλώσσα της πήγαινε ροδάνι. Ούτε εικοσάρα. Λένε ότι είναι αριστερή. Εγώ λέω ότι είναι τα πάντα. Αριστερή, δεξιά, κεντρώα, ό,τι θέλεις είναι. Πάνω απ’ όλα είναι η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. Το «Αρβελέρ» το κληρονόμησε από τον Γάλλο εκλιπόντα σύζυγο. Ποιος ξέρει τι θα τράβηξε ο καημένος... Πάντως τη λάτρεψε και πάντως την άντεξε.

-Διάβασα στη Wikipedia ότι κλάψατε όταν πέθανε ο Στάλιν.

«Γράφουν ανακρίβειες. Για παράδειγμα, γράφουν πως έφυγα από την Αθήνα το 1945 στο ίδιο πλοίο, το ‘‘Ματαρόα’’, παρέα με τον Σβορώνο, τον Καστοριάδη και τον Κώστα Αξελό. Λάθος. Εκείνη την εποχή ήμουν μικρή. Εγώ έφυγα εννιά χρόνια αργότερα».

-Δεν χύσατε δάκρυα λοιπόν για τον θάνατο του «πατερούλη».

«Εκλαψα όταν μπήκαν οι ναζί στο Παρίσι. Το άκουσα από το ραδιόφωνο. Επίσης έκλαψα όταν οι Ιταλοί βύθισαν την ‘‘Ελλη’’. Και όταν είδα την Αγια-Σοφιά άρχισα να κλαίω».

-Και με τον Στάλιν;

«Εκατομμύρια έκλαψαν για τον θάνατό του. Λογικό για εκείνη την εποχή. Φαντάσου πως στην κηδεία του έπαιζαν πεντακόσια βιολιά και αρκετοί πέθαναν από ασφυξία στριμωγμένοι στο τεράστιο πλήθος. Δεν θυμάμαι να έκλαψα για τον Στάλιν. Μ’ αυτόν σαν να τελείωνε μια ολόκληρη εποχή. Ως παιδί, στην Αντίσταση και την ΕΠΟΝ και εγώ. Ποιος θα μας ελευθερώσει; Φυσικά οι Ρώσοι. Ο Στάλιν ήταν ο φορέας, ο πυρήνας, το θεμέλιο της απελευθέρωσης. Αργότερα διάβασα για τα γκουλάγκ. Από τον Σολζενίτσιν. Ολα αυτά τα έμαθα στη Γαλλία».

«Δεν υπάρχει καλύτερη ποκατζού από μένα»

-Διάβασα επίσης ότι είχατε πει πως όχι μόνο είστε αριστερή, αλλά και ότι γεννηθήκατε αριστερή.

«Ολοι στο σπίτι ήταν αριστεροί».

-Με το ΚΚΕ;

«Οχι με τους κομμουνιστές, αλλά με τον Βενιζέλο. Ολοι οι πρόσφυγες ήταν βενιζελικοί. Ολοι στο σπίτι ήταν φανατισμένοι βενιζελικοί. Εγώ, για παράδειγμα, πολύ μικρή, ίσως και 4 ετών, ακόμα δεν μπορούσα να διαβάσω εφημερίδες, έκοβα και ανθολογούσα τις φωτογραφίες με τον Βενιζέλο. Και μάλιστα , εκεί στον Βύρωνα όπου μέναμε, έκανα προπαγάνδα στα παιδιά. Μια μέρα με είδε ο πατέρας μου και μου είπε: ‘‘Βρε βλάκα, κρατάς την εφημερίδα ανάποδα’’».

Η καταγωγή της από Μουδανιά, θάλασσα Μαρμαρά (Προποντίδα).
«Σαλπάρανε με δύο σαπιοκάραβα που κατέληξαν στα βράχια στις Φλέβες, κοντά στη Βουλιαγμένη. Μια οικογένεια με τέσσερα αγόρια και δύο κορίτσια. Εγώ ήμουν η μικρότερη. Ο μακαρίτης σύζυγος της αδελφής μου, της Σμαράγδας, ήταν ο θρυλικός κομμουνιστής δήμαρχος του Βύρωνα, ο Μητσάρας Νικολαΐδης. Στην κηδεία του είχε παραβρεθεί και η Αλέκα Παπαρήγα».

-Η αδελφή ήταν μέλος του ΚΚΕ;

«Κανείς από την οικογένειά μου δεν ήταν στο κόμμα. Εμείς ήμασταν με την ΕΛΔ».

-Ποια;
(θυμωμένη τώρα) «Μα, καλά, δεν ακούς; Κουφός είσαι;».

Και άρχισε να προφέρει ένα-ένα τα αρχιγράμματα.

«Εψιλον Λάμδα Δέλτα. Η παράταξη του Ηλία Τσιριμώκου. Αλλος από την οικογένεια ήταν με τον Σβώλο. Κόμματα και παρατάξεις με σοσιαλιστικές ιδέες. Ο πιο μπερμπάντης από τα αδέρφια μου είχε στρατευτεί στον ΕΛΑΣ».

-Μπερμπάντης; Δηλαδή γυναικάς;

«Αλλοτε τον έβλεπες παρέα με ξανθό θηλυκό κεφάλι και άλλοτε με μελαχρινό. Μικρή γρατζουνούσα, δημιουργούσα φασαρίες και έβλεπα τα αγόρια να παίζουν χαρτιά. Δεν υπάρχει καλύτερη ποκατζού από μένα. Οταν αργότερα έγινα καθωσπρέπει, άρχισα να παίζω μπριτζ. Τώρα για να εξασκώ τη μνήμη μου παίζω μπιρίμπα. Το μπριτζ το παίζαμε στα σιδεροκούτια».

Η δεξιά και η αδέξια παράταξη του Τσίπρα

Τα «σιδεροκούτια» είναι τα γιοτ, οι θαλαμηγοί, τα μεγάλα σκάφη που διασχίζουν το Αιγαίο. Οι πρώτοι που την κάλεσαν και τη φιλοξένησαν σ’ ένα σκάφος που δεν ήταν «σιδεροκούτι» ήταν κάποιο μέλος της οικογένειας Μεταξά, της γνωστής οικογένειας Metaxa, που είχε νυμφευτεί την Κορίνα Καρέλια.

«Είμαι αριστερών αντιλήψεων για έναν λόγο: Γιατί είμαι υπέρ της δικαιότερης διανομής των αγαθών. Γιατί, λόγου χάριν, η Αθήνα να διαθέτει τόσα νοσοκομεία και η επαρχία ελάχιστα;».

-Και η Δεξιά;

«Στην Ελλάδα πάντα υπήρχαν, όπως τώρα, δύο παρατάξεις: η Δεξιά και η Αδέξια. Η σημερινή αριστερή παράταξη του Τσίπρα είναι αδέξια».

-Ποια η γνώμη σας;

«Δεν μπορώ να πω. Εγώ μένω στη Γαλλία. Δεν ανακατεύομαι με ζητήματα ελληνικής πολιτικής. Δεν τα ξέρω τόσο καλά. Μάλιστα όταν επρόκειτο να εκλεγεί πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας, εκδηλώθηκα υπέρ του Κυριάκου Μητσοτάκη. Τον ήξερα πολλά χρόνια. Είχα πει: ‘‘Αφήστε τον να διευθύνει, είναι νέος’’. Αλλά ποτέ δεν έχω πάρει θέση δημοσίως».

-Ποια η πρόβλεψή σας για τις εκλογές;

«Θα σας πω μια ιστορία. Οταν επρόκειτο να γίνει μάχη ανάμεσα σε Μπαλαντίρ και Σιράκ για τις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας, η πρέσβειρα των ΗΠΑ Πάμελα Χάμιλτον μου είχε πει: ‘‘Θα βγει σίγουρα ο Μπαλαντίρ’’. Και εγώ της απάντησα: ‘‘Θα βγει σίγουρα ο Σιράκ’’. Εκείνη με ρώτησε: ‘‘Μα, γιατί το λέτε αυτό;’’. Και εγώ της απάντησα: ‘‘Επειδή επισκέπτομαι όλα τα γαλλικά πανεπιστήμια και στους τοίχους βλέπω αφίσες που γράφουν τρία αρχικά: TSB. Δηλαδή ψηφίστε οτιδήποτε εκτός από Μπαλαντίρ’’. Εκείνη όμως δεν το έβαζε κάτω: ‘‘Μα, δεν ψηφίζουν όλοι οι φοιτητές’’. Και εγώ της είπα: ‘‘Δεν ψηφίζουν, αλλά με τη γνώμη τους επηρεάζουν παππούδες και γιαγιάδες. Ισως και τους γονείς τους’’. Τελικά εξελέγη φυσικά ο Σιράκ».

Το πικνίκ των «Κίτρινων Γιλέκων»

-Και για τις ευρωεκλογές;

«Η αίσθησή μου είναι ότι μας περιμένει μεγάλη έκπληξη».

-Στην Ελλάδα;

«Ναι, στην Ελλάδα. Αν και το προεκλογικό κλίμα είναι κουφό, εγώ εκτιμώ πως η συμμετοχή θα είναι απρόβλεπτα μεγάλη».

-Ευρωπαϊκά η πρόβλεψη λέει πως θα ανέβει πολύ η Ακροδεξιά.

«Λόγω των μεγάλων μεταναστευτικών ροών. Θα χάσουμε τη γλώσσα μας, τις δουλειές μας, την ταυτότητά μας. Αυτά λένε».

-Να επιστρέψουμε στην Αριστερά και την ΕΠΟΝ.

«Απογοητεύτηκα με την Αριστερά λόγω των Δεκεμβριανών. Είδα ανθρώπους να σκοτώνονται ‘‘κατά λάθος’’. Οπως συνέβη με την εκτέλεση της σπουδαίας ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη. Ομως πάντα στη Γαλλία ψήφιζα προς τα αριστερά. Μιτεράν και όχι Ζισκάρ. Ολάντ και όχι Σαρκοζί. Τώρα όλοι εμείς ψηφίζουμε Μακρόν».

-Και τα Κίτρινα Γιλέκα;

«Οι Γάλλοι κατοικούν σε τέλεια οργανωμένες πόλεις. Με σχολεία, θέατρα, κινηματογράφους, εμπορικά κέντρα, με τα πάντα. Ομως στα προάστια δεν έχει τίποτα. Ούτε μπαράκια, που λέει ο λόγος. Οταν ο Μακρόν αύξησε τη βενζίνη και μείωσε το όριο ταχύτητας των αυτοκινήτων δημιούργησε μεγάλο πρόβλημα. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι που για τις ανάγκες τους και την ψυχαγωγία τους επισκέπτονται την πλησιέστερη πόλη, ήταν τώρα αναγκασμένοι να ξοδεύουν περισσότερο χρόνο και περισσότερα χρήματα. Κάπως έτσι άρχισε το κίνημα. Γι’ αυτό έκλεισαν ραντεβού μέσω των social media και κατέβηκαν στους δρόμους. Δεν είναι φτωχοί. Είναι ξεχασμένοι. Αντιθέτως τα Κίτρινα Γιλέκα στο Παρίσι αποτελούνται, κυρίως, από μπαχαλάκηδες. Ερχονται να τα σπάσουν. Οι άλλοι, των προαστίων, ακόμα και τώρα μαζεύονται στα σταυροδρόμια προκειμένου να συντηρήσουν τις καινούριες κοινωνικές τους γνωριμίες. Το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων ήταν και είναι γι’ αυτούς μια κοινωνική διέξοδος. Κάτι σαν πικνίκ. Εκτιμώ πως δεν θα τελειώσει σύντομα. Είναι το καφενείο τους, η κουβεντούλα τους».

Ιδιαιτέρα γραμματέας της Φρειδερίκης

Και εκεί που η κουβέντα έκανε βόλτες στα προάστια των γαλλικών πόλεων, πετάγεται πάνω και με αφήνει κάγκελο:

«Το ξέρεις ότι υπήρξα γραμματέας της βασίλισσας Φρειδερίκης;».

Παραλίγο να γκρεμιστώ από την καρέκλα. Από το βλέμμα της έβγαιναν σπίθες ικανοποίησης.

-Μα, πώς έγινε; Εσείς μια πασίγνωστη, τότε, ΕΠΟΝίτισσα;

«Ακου, λοιπόν. Πρώτα απ’ όλα με τη Συμφωνία της Βάρκιζας ευεργετήθηκα. Γιατί προς στιγμήν καταργήθηκαν τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων και έτσι βρέθηκα φοιτήτρια στο πανεπιστήμιο στο ανδροκρατούμενο Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας. Μάλιστα κάποιος καθηγητής μού είπε: ‘‘Βρε Γλύκατζη, εσύ τι γυρεύεις εδώ;’’ Και του απαντώ: ‘‘Θα σπουδάσω και ό,τι θέλω θα κάνω, κι αν χρειαστεί θα πουλάω λεμόνια στην Ομόνοια».

-Είμαι σίγουρος πως θα το κάνατε αυτό. Από εσάς όλα να τα περιμένει κανείς.

«Μια μέρα, λοιπόν, κυρία της βασιλικής αυλής ζητούσε κάποιον που να μιλάει αγγλικά και γαλλικά. Οι συμφοιτητές μου, προερχόμενοι από εύπορες οικογένειες, δεν είχαν ανάγκη από δουλειά και έτσι δεν είπαν τίποτα. Εγώ σήκωσα το χέρι μου. Ανάμεσα στις κυρίες της Αυλής ήταν η Λελούδα, η Μεγαπάνου, η Σινιόσογλου, η Κορυζή. Ολες αυτές μέλη του βασιλικού ιδρύματος ‘‘Το σπίτι του παιδιού’’, στο οποίο πρόεδρος ήταν η Φρειδερίκη. Εγώ, λοιπόν, επιμελέστατη, έγραφα τα καθήκοντά μου στο χαρτί. ‘‘Μπράβο σας’’, έλεγε η Φρειδερίκη. Ωσπου μια μέρα διαβάζω καταγγελία σε επιστολή, γραμμένη από συμφοιτήτριά μου. Επιστολή προς τη βασίλισσα που έλεγε πως εγώ είμαι σεσημασμένη κομμουνίστρια. Πράγμα που αποκαλύπτω στη Φρειδερίκη. Και εκείνη μου λέει να απαντήσω ως εξής: ‘‘Η βασίλισσα ξέρει καλύτερα από τον καθέναν ποιος είναι και ποιος δεν είναι κομμουνιστής’’».

-Ε, και απαντήσατε;

«Οχι, δεν απάντησα. Είπα στη Φρειδερίκη πως καλύτερα να απαντούσε η ίδια».

Κόβω βασίλισσα, αλλά ποτέ το τσιγάρο

-Και πώς εγκαταλείψατε αυτό το αξίωμα;

«Η Φρειδερίκη κάπνιζε σαν φουγάρο. Το ίδιο και εγώ. Φαντάσου, αργότερα κάπνιζα τέσσερα πακέτα γαλλικών τσιγάρων. Τέλος πάντων. Τότε συνέβη το εξής περιστατικό. Η βασίλισσα ενδεδυμένη με τη φορεσιά Βλάχας και με τσιγάρο στο χέρι. Οι εφημερίδες αναστατώθηκαν και άρχισαν να σχολιάζουν δυσμενώς την εικόνα της. Εκείνη συμμορφώθηκε και έδωσε εντολή να απαγορευτεί το τσιγάρο για όλες τις κυρίες και για όλο το προσωπικό».

-Ετσι κόψατε το κάπνισμα.

«Λάθος. Της είπα: ‘‘Εγώ το τσιγάρο δεν το κόβω, και έφυγα».

-Οχι, θα μένατε... Κόβω βασίλισσα, αλλά ποτέ το κάπνισμα. Περίφημα. Τι άλλο θα ακούσω από το στόμα σας. Από έκπληξη σε έκπληξη.

«Αντε να τελειώνουμε, έχω κι άλλες δουλειές να κάνω σήμερα».

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ με το τροπάρι της. Πάλι τα ίδια.

-Να τελειώσουμε έτσι; Χωρίς τα ερωτικά και τα πιπεράτα;

Τα ματάκια της σπινθήρισαν. Οχι, θα έμεναν ακατοίκητα.

«Το ξέρεις ότι ο Μάνος εμπνεύστηκε και έγραψε την ‘‘Ελένη’’ από τον έρωτά του για μένα;».

-Ε, αυτό είναι ρεκόρ Γκίνες.

«Μου το είχε πει ο Καραμανλής».

-Αλλο και τούτο...

«Μια μέρα μού είπε ο Καραμανλής: ‘‘Βρε Ελένη, ο Μάνος έγινε αυτό που έγινε εξαιτίας σου. Εσύ ο ηθικός αυτουργός’’. Στην Κατοχή ο Μάνος ήταν οργανωμένος στην ΕΠΟΝ. Εγώ περί έρωτος του Μάνου προς εμένα δεν είχα καταλάβει τίποτα. Μια μέρα αργότερα στο Παγκράτι, στο ‘‘Φάτσιο’’, πέφτω πάνω στον Μίκη και τον Μάνο να σκοτώνονται. Σηκώνομαι και τους λέω: ‘‘Μα, δεν ντρέπεστε να τρώγεστε σαν τα σκυλιά;’’. Ο Μίκης αργότερα είχε πει: ‘‘Ο Μάνος ήταν ερωτευμένος με τη Γλύκατζη, αλλά εκείνη δεν ανταποκρίθηκε’’. Δεν ήταν έτσι. Απλώς δεν είχα καταλάβει τίποτα».

Η ώρα περνούσε. Εκείνη, το δαιμόνιο, ασταμάτητο πλάσμα, κοιτούσε το ρολόι της: «Αντε να τελειώνουμε». Το εννοούσε. Λες, είπα από μέσα μου, να εκσφενδονίσει το μπαστούνι και να με... μπαστουνιάσει;

Σηκωθήκαμε παρέα με τον Γουίλιαμ, χαιρετήσαμε, χαμογελάσαμε και ευγενικά την κάναμε με γαλλικά πηδηματάκια. Δεν προλάβαμε να κλείσουμε την πόρτα και, τσουπ, εμφανίστηκε νέος επισκέπτης.

Φεύγοντας τα είχα εμπεδώσει όλα. Ποια αριστερή και κουραφέξαλα... Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι των πάντων. Και με τη Γαλλική Επανάσταση και με τον Λουδοβίκο. Που λέει ο λόγος. Και του λιμανιού. Και του σαλονιού. Του γαλλικού. Προσκυνώ την αρχόντισσα!