Από την «σπάνια φυλή αιγοπροβάτων Ρουμλουκίου» στις πραγματικές, αυτόχθονες ελληνικές: Η σημασία τους, ποιες και πόσες είναι, με τι ποσά επιδοτούνται

«Τα φύλαξα!», έλεγε ο βοσκός Κώστας Θεοφίλου, μοιρολογώντας για τα πρόβατά του που θα θανατώνονταν λόγω της ευλογιάς που πρόσβαλλε το κοπάδι του. Μοιρολόι που συγκίνησε όλη τη χώρα, καθώς επρόκειτο για τη θανάτωση του «τελευταίου κοπαδιού Ρουμλουκίου». Αυτό, σε συνδυασμό με την αμφισβήτηση από επιστήμονες ότι το συγκεκριμένο κοπάδι ανήκε στη συγκεκριμένη σπάνια (ή εξαφανισμένη, κατά άλλους) φυλή, προκάλεσαν την παρέμβαση της Εισαγγελίας και ενεργοποίησαν τις αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης.

Καθώς τώρα -με εντολή του υπουργού Ανάπτυξης και Τροφίμων, Κώστα Τσιάρα- το Κέντρο Γενετικής Βελτίωσης της Νέας Μεσημβρίας, που φέρεται να έχει εκδώσει πιστοποιητικά σε κτηνοτρόφους ότι εκτρέφουν σπάνιες, αυτόχθονες φυλές αιγοπροβάτων, μπαίνει στο επίκεντρο της έρευνας, θα ήταν χρήσιμο να δούμε πώς και γιατί είναι σημαντική η διατήρηση των αυτόχθονων φυλών ζώων εκτροφής. Ποια είναι τα πιστοποιημένα ζώα των καθαρών ελληνικών φυλών; Πόσα υπάρχουν ανά είδος; Πώς εκτρέφονται; Τι πληρώνονται οι εκτροφείς τους και γιατί;

Είναι ζήτημα επιβίωσης, από τη μία, για τους κτηνοτρόφους, οι οποίοι για την εκτροφή σπάνιων φυλών λαμβάνουν επιπλέον (και γενναία, αφού μπορεί να φτάσει και τα 800 ευρώ ετησίως για κάθε ζώο) επιδότηση διατήρησης. Από την άλλη, αν βγάλουμε στην άκρη το ιστορικό του πράγματος -δηλαδή την ανάγκη διατήρησης φυλών ζώων που εκτρέφονται και μένουν ίδιες, με τα ίδια χαρακτηριστικά από την αρχαιότητα-, υπάρχει και ζήτημα… εμπορικό.

Σε αυτόχθονες φυλές, για παράδειγμα, χρωστάει η φέτα την Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης και αν χαθούν αυτές, θα χαθεί η ΠΟΠ, με αποτέλεσμα παραγωγοί γειτονικών και μη χωρών να αρπάξουν την ευκαιρία και να πουλάνε παντού «Greek feta». Ή στις καθαρές ελληνικές φυλές, στηρίζονται οι τελευταίες ελπίδες για επιβίωση της κτηνοτροφίας ακόμα και σε περίοδο κλιματικής κρίσης, αφού αυτές είναι ανθεκτικές σε ασθένειες, ακραίες θερμοκρασίες, ζουν με λιγότερο νερό και φαγητό.

Με 95,4 εκατ. ευρώ πληρώνεται η «καθαρότητα»

Η Ελλάδα διαθέτει ένα από τα πλουσιότερα χαρτοφυλάκια αυτόχθονων φυλών στην Ευρώπη. Οι κτηνοτρόφοι συνηθίζουν να λένε ότι «η κάθε ράτσα είναι παιδί του τόπου της». Και δεν έχουν άδικο, αφού για παράδειγμα τα πρόβατα που μορφοποιήθηκαν στα Ζαγόρια δεν έχουν την ίδια συμπεριφορά με αυτά της Κρήτης, οι κατσίκες της Σκοπέλου δεν μοιάζουν με τις μαύρες κατσίκες της Σερβίας, τα βόδια της Καστοριάς δεν έχουν σχέση με τα νησιώτικα της Καρύστου και τα άλογα της Θεσσαλίας δεν μοιάζουν με τα άλλα.

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, υπάρχουν σήμερα περίπου 1.100 εκτροφές αυτόχθονων ζώων. Για την ακρίβεια, σύμφωνα με τη φετινή (Αύγουστος 2025) παρέμβαση του υπουργείου Ανάπτυξης με τίτλο «Διατήρηση Απειλούμενων Αυτόχθονων Φυλών Αγροτικών Ζώων» της ΚΑΠ, οι κτηνοτρόφοι που αναγνωρίζονται ως δικαιούχοι της παρέμβασης (δηλαδή της οικονομικής ενίσχυσης) στη χώρα μας, είναι 1.105. Πρόκειται για εκτροφές βοοειδών (αγελάδες και βουβάλια), αιγών, προβάτων, χοίρων και ιπποειδών (άλογα, αλλά και γαϊδούρια). Στην πορεία των χρόνων και ιδιαίτερα στα 60's, πολλές αρχαίες φυλές ζώων εξαφανίστηκαν, ενώ άλλες έφτασαν πολύ κοντά στην εξαφάνιση. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Η εγκατάλειψη της ορεινής κτηνοτροφίας, η δραματική μείωση των κτηνοτρόφων αφού ο πληθυσμός μετακινήθηκε στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα για άλλου είδους δουλειές, η απώλεια γνώσης των παραδοσιακών μεθόδων εκτροφής (αφού έφυγαν οι κτηνοτρόφοι), αλλά και η εισαγωγή «βιομηχανικού τύπου» φυλών ζώων που παρήγαγαν περισσότερα κέρδη, ήταν οι σημαντικότεροι.

Αργά μεν, έγκαιρα δε, η Ευρωπαϊκή Ενωση, ακούγοντας το «καμπανάκι» Ελλήνων επιστημόνων, είδε το πρόβλημα και εισήγαγε μέτρα για τη διατήρηση των απειλούμενων αυτόχθονων φυλών. Η Ελλάδα έχει σήμερα προγράμματα που στηρίζουν μέρος αυτών των πληθυσμών, ενώ στις έκτακτες περιόδους -όπως οι πρόσφατες ζωονόσοι- δόθηκαν στοχευμένες ενισχύσεις ανά ζώο (π.χ. 70 ευρώ για αιγοπρόβατο άνω των 6 μηνών και 35 ευρώ για μικρότερα). Και πόσα είναι αυτά τα λεφτά που ενισχύουν τη διατήρηση της… καθαρότητας της φυλής;

Σύμφωνα με την απόφαση που υπογράφει ο γ.γ. του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, Σπύρος Πρωτοψάλτης, οι εκτροφείς των αυτόχθονων φυλών ζώων στην Ελλάδα έχουν λαμβάνειν 95,4 εκατ. ευρώ. Για την ακρίβεια, το ποσό που έχει εγκριθεί ανέρχεται σε 95.422.589,5 ευρώ και δίνεται σε βάθος πενταετίας από τη ΣΑ 082/7 του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (το πρόγραμμα συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Γεωργικής Ανάπτυξης). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το ποσό των 95,4 εκατ. διατίθεται στους 1.105 εγκεκριμένους εκτροφείς για την περίοδο 2023-2027 (δεν έχουν γίνει πληρωμές από τον Νοέμβριο του 2024 για τεχνικούς λόγους).

Θεωρητικά, αντιστοιχεί συνολικά στην πενταετία ποσό ύψους 86.335 ευρώ στον κάθε κτηνοτρόφο, ή 17.267 ευρώ ετησίως, ή 47,31 ευρώ την ημέρα. Δεν είναι έτσι ακριβώς ωστόσο. Όπως διαπιστώνουμε, διαβάζοντας τον πίνακα των εγκεκριμένων από την αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου, υπάρχει εκτροφή (στα Ιωάννινα) που λαμβάνει 1.970 ευρώ για ολόκληρη την πενταετία, αλλά και εκτροφές οι οποίες λαμβάνουν, στο ίδιο διάστημα, 1.258 εκατ. ευρώ (στις Σέρρες). Το ύψος της ενίσχυσης εξαρτάται από το είδος των ζώων, τη φυλή τους, το αν είναι προστατευόμενη, σε εξαφάνιση και σε τι κατάσταση, αλλά και φυσικά τον αριθμό τους.

Αρμόδιος για την πίστωση του ποσού είναι ο ΟΠΕΚΕΠΕ και η πληρωμή δίνεται τμηματικά στη διάρκεια της πενταετίας, κατά την οποία οι κτηνοτρόφοι ελέγχονται εάν τηρούν όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις που έχουν τεθεί ώστε να πληρώνονται. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ, ως οργανισμός πληρωμής πραγματοποιεί την έγκριση (αναγνώριση και εκκαθάριση) της δαπάνης μέσω των οργανικών μονάδων επιπέδου Περιφερειακών Διευθύνσεων, οι οποίες έχουν εξουσιοδοτηθεί σύμφωνα με τον κανονισμό λειτουργίας του ΕΛΕΓΕΠ. Κάθε χρόνο οι δικαιούχοι υποβάλλουν νέα αίτηση για πληρωμή, καθώς πρέπει να ελεγχθούν εάν τηρούν τις δεσμεύσεις που έλαβαν και αν… υπάρχει το κοπάδι.

Σύμφωνα με την τελευταία υπουργική απόφαση, οι δικαιούχοι είναι υποχρεωμένοι να διατηρούν αυστηρά τον αριθμό των επιλέξιμων ζώων ένταξης για μία πενταετία (δηλαδή τουλάχιστον αυτόν που είχαν όταν εντάχθηκαν στο πρόγραμμα), να αποδέχονται και να διευκολύνουν την πραγματοποίηση των ελέγχων από τις αρμόδιες αρχές και να ακολουθούν τις οδηγίες και τις υποδείξεις των αρμόδιων Κέντρων Ζωικών Γενετικών Πόρων για την τήρηση των γενεαλογικών βιβλίων των φυλών στις οποίες ανήκουν τα ζώα τους και να εφαρμόζουν όλες τις υποχρεώσεις για την τήρησή του.

Ολα τα ζώα που συμμετέχουν στην Παρέμβαση πρέπει να φέρουν σήμανση (ενώτια, βώλους κ.λπ.), όπως προβλέπεται από τη σχετική εθνική και κοινοτική νομοθεσία (τα ιπποειδή φέρουν αναγνωριστικό στοιχείο που αντιστοιχεί μονοσήμαντα σε συγκεκριμένο κάτοχο/ιδιοκτήτη), ενώ βέβαια εάν τα επιλέξιμα ζώα απομακρυνθούν από την εκμετάλλευση (σφαγή -

πώληση κ.ά.), θα πρέπει να ενημερωθούν οι αρχές. Για τα ζώα τηρούνται γενεαλογικά βιβλία ή μητρώα (συνήθως με γενετικά στοιχεία), ενώ φάκελο υποχρεούνται να διατηρούν και οι δικαιούχοι κτηνοτρόφοι. Σε αυτόν περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, βεβαίωση εγγραφής των ζώων στα γενεαλογικά βιβλία, βεβαίωση ταυτοποίησης ιπποειδούς (για τους ιδιοκτήτες με ιπποειδή), ενημερωμένο μητρώο κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης των ζώων (αιγοπρόβατα, χοίροι) και άλλα παραστατικά. Κυρίως όμως, πρέπει να διατηρούν το κοπάδι σε εγκεκριμένες εγκαταστάσεις και να τα εκτρέφουν όπως τους έχει υποδειχθεί από τους επιστήμονες.

Οι πυλώνες στήριξης

Η Κοινή Αγροτική Πολιτική της Ε.Ε. και το ελληνικό κράτος έχουν διαμορφώσει τα τελευταία χρόνια τρεις βασικούς πυλώνες στήριξης:

Πρώτον, τις τακτικές ενισχύσεις στο πλαίσιο της ΚΑΠ: συνδεδεμένες ενισχύσεις ανά ζώο για αιγοπρόβατα και βοοειδή, καθώς και ειδικά μέτρα για τη διατήρηση απειλούμενων αυτόχθονων φυλών. Πρόκειται για ενισχύσεις που χορηγούνται σε ετήσια βάση, υπό προϋποθέσεις, και αποτελούν τον κορμό της οικονομικής στήριξης σε φυλές όπως ο Βραχυκερατικός βους, ο ελληνικός μαύρος χοίρος, τα αυτόχθονα άλογα και πολλές αυτόχθονες φυλές προβάτων και αιγών.

Δεύτερον, τις έκτακτες οικονομικές ενισχύσεις και αποζημιώσεις. Οταν υπάρχει ζωονόσος, κρίση τιμών ή σοβαρές απώλειες λόγω καταστροφών, το κράτος ενεργοποιεί μηχανισμούς στήριξης ανά ζώο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πρόσφατη ενίσχυση για αιγοπρόβατα, όπου προβλέφθηκαν 70 ευρώ ανά ζώο άνω των 6 μηνών και 35 ευρώ για αρνιά και κατσικάκια κάτω των 6 μηνών. Τα ποσά αυτά δεν αφορούν μόνο αυτόχθονες φυλές, αλλά για πολλούς μικρούς εκτροφείς με παραδοσιακά κοπάδια ήταν ζήτημα επιβίωσης.

Τρίτον, τα στοχευμένα περιβαλλοντικά προγράμματα, που επιδοτούν ζώα τα οποία βόσκουν με τρόπο που προστατεύει τα οικοσυστήματα, τα τοπία και τη βιοποικιλότητα. Πολλές αυτόχθονες φυλές, ιδίως οι ορεινές και ημιάγριες, εντάσσονται σε αυτή τη λογική, αφού η παρουσία τους συμβάλλει στη μείωση της βιομάζας, στην αποφυγή πυρκαγιών και στη διατήρηση ανοιχτών ζωνών βόσκησης.

Σε επίπεδο ύψους επιδοτήσεων, τα βοοειδή και ειδικά οι θηλάζουσες αγελάδες βρίσκονται συνήθως στην κορυφή, με υψηλή ενίσχυση ανά μονάδα ζώου. Αντίστοιχα, τα αιγοπρόβατα, λόγω του τεράστιου αριθμού τους και της κεντρικής τους σημασίας για τη φέτα και τα άλλα τυριά, συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο συνολικό ποσό. Οι αυτόχθονες φυλές εντάσσονται οριζόντια σε αυτά τα καθεστώτα και σε επιπλέον μέτρα διατήρησης που προβλέπουν πρόσθετη οικονομική στήριξη ανά ζώο αναπαραγωγής.
Χωρίς αυτά τα προγράμματα ο ελληνικός μαύρος χοίρος πιθανότατα θα είχε παραμείνει μόνο ως ανάμνηση σε παλιές φωτογραφίες, ο Βραχυκερατικός βους θα επιβίωνε σε ελάχιστα ανεπίσημα κοπάδια και το άλογο της Σκύρου ίσως να μετρούσε μερικές δεκάδες ζώα. Η επιδότηση εδώ δεν λειτουργεί ως «δώρο», αλλά ως αντίβαρο σε μια αγορά που επιβραβεύει την ποσότητα και τιμωρεί την ιδιαιτερότητα.

Τα ζώα… ντόπιοι

Σε μια φάρμα έξω από ένα χωριό των Τρικάλων, δύο νεαροί θαυμάζουν περίπου 10 άλογα που παίζουν στην περιφραγμένη έκταση. «Παλιότερα δινόταν επιχορήγηση 3.000 ευρώ το κεφάλι γι’ αυτά», σχολιάζει ο ένας και ολοκληρώνει: «Αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Χρυσάφι στα πόδια σου στρώνουν για να αποκτήσουν ένα άλογο της αρχαίας θεσσαλικής φυλής». Επίσημα, η φυλή αυτή που έγινε διάσημη το 346 π.Χ., όταν ο Φιλόνικος ο Θεσσαλός πήγε για πούλημα στον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο τον Β’ ένα μαύρο, θεσσαλικό άτι. Αυτό ήταν λίγο ψηλότερο από το κοινό μακεδονικό άλογο και πολύ αγριότερο. Ηταν το άλογο που θα εξημέρωνε μπροστά σε όλους ο 13χρονος, τότε, πρίγκιπας Αλέξανδρος και θα το ονόμαζε Βουκεφάλα. Ποιος δεν θα ήθελε να ιππεύει έναν συγγενή του αγαπημένου αλόγου -συντρόφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου-, μέλος μιας σχεδόν εξαφανισμένης φυλής;

Στις αυτόχθονες φυλές που σώζονται, ή επιχειρείται να σωθούν, δεν υπάρχουν μόνο διάσημα άλογα. Υπάρχουν και ταπεινά γαϊδούρια, σαν αυτά που έπαιξαν τον ρόλο τους στο έπος του ’40, αγελάδες και βουβάλια, πρόβατα και κατσίκες, αλλά και μαύρα γουρούνια.

Συνολικά, η Ελλάδα διαθέτει περισσότερες από 25 αναγνωρισμένες ή τεκμηριωμένες αυτόχθονες φυλές παραγωγικών ζώων, χωρίς σε αυτές να υπολογίζονται τοπικές παραλλαγές και μικροί πληθυσμοί οι οποίοι βρίσκονται στη διαδικασία επιστημονικής ταξινόμησης.

Ο καθηγητής του Γεωργικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωσήφ Μπιζέλης, σε παρουσίασή του έχει εξηγήσει ότι οι αυτόχθονες ελληνικές φυλές έχουν μοναδικά χαρακτηριστικά, όπως ανθεκτικότητα σε αντίξοο περιβάλλον, δυνατότητα αξιοποίησης πτωχών, άγονων εκτάσεων-βοσκοτόπων, ανθεκτικότητα σε ασθένειες, ικανότητα επιβίωσης με περιορισμένη ποσότητα τροφής και νερού, αλλά και παραγωγή προϊόντων, κυρίως γάλα και κρέας, με μοναδικά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, το πρόβατο φυλής Σερρών μπορεί να είναι σπάνιο, όμως είναι εξαιρετικά ανθεκτικό στην Τρομώδη Νόσο ή Scrapie, η οποία αποδεκατίζει τις άλλες φυλές.

Ο πυρήνας, λοιπόν, του κόσμου των αυτόχθονων φυλών είναι το αιγοπρόβατο, η προέλευσή του οποίου ιχνηλατείται στο 6500 π.Χ. περίπου, όταν και έφτασαν τα πρώτα πρόβατα στον ελλαδικό χώρο (σύμφωνα με ευρήματα σε σπήλαιο στην Αργολίδα). Η χώρα διαθέτει εκατομμύρια πρόβατα και αίγες, περισσότερα κατά κεφαλήν από πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πίσω από τον συνολικό αριθμό κρύβεται όμως μια εντυπωσιακή ποικιλία φυλών, που δεν είναι όλες ίδιες. Σίγουρα όμως, καθεμία έχει την ιστορία της.

Στα πρόβατα ξεχωρίζουν φυλές όπως το Καραγκούνικο, το Μυτιληνιό, το Φλώρινας-Πελαγονίας, το Σερραϊκό, το Σφακιανό, το Ζακυνθινό, το Θρακιώτικο, αλλά και το πρόβατο της Καλύμνου. Καθεμία συνδέεται με μια συγκεκριμένη γεωγραφία, ένα κλίμα, έναν τρόπο εκτροφής.

Το Καραγκούνικο στη Θεσσαλία, με τα ημιεκτατικά συστήματα και την ανάγκη για σταθερή γαλακτοπαραγωγή. Το Μυτιληνιό στη Λέσβο, προσαρμοσμένο σε ξερό, ανεμοδαρμένο ανάγλυφο. Το Σφακιανό στην Κρήτη, να σκαρφαλώνει σε βράχους που θυμίζουν περισσότερο φαράγγι παρά βοσκότοπο. Στα πρόβατα, η μελέτη του κ. Μπιζέλη βρίσκει 34 φυλές. Στις κανονικές, εντάσσει πέντε, τις Χίου, Μυτιλήνης, Φριζάρτας, το Καραγκούνικο και το Σφακίων, στις ευαίσθητες εννέα, τα πρόβατα Σερρών, το Καλαρρύτικο, τα Καρύστου, Ανωγείων, Αστερουσίων, Σκοπέλου, Κατσικά, Πηλίου και Κεφαλονιάς. Επισφαλείς χαρακτηρίζει πέντε φυλές (Σαρακατσάνικο, Βλάχικο, Ζακύνθου, Αγρινίου, Κύμης), υπό εξαφάνιση έξι (Θράκης Πελαγονίας, Αργους, Κοκοβίτικο, Ικαρίας, Σαμοθράκης), ενώ εξαφανισμένες βρίσκει επίσης έξι: τα πρόβατα Λευκίμμης, Ρουμλουκίου, Καταφυγίου, το Αρβανιτοβλάχικο, το Δράμας και το Χαλκιδικής. Η «Αμάλθεια» αναφέρει ότι είναι 40 οι φυλές των προβάτων στην Ελλάδα, εκ των οποίων μόλις 10 δεν κινδυνεύουν με εξαφάνιση.

Στις αίγες, η ποικιλία είναι μικρότερη. Κατσίκα Σκοπέλου, Καρύστου, Σερρών, Αλμωπίας, το θρυλικό Κρι-Κρι της Κρήτης σε προστατευμένες περιοχές. Ζώα με... ακροβατικές ικανότητες στο βουνό, με αντοχές εκεί όπου το μόνο που βλέπει κανείς είναι πέτρα και φρύγανα. Το γάλα τους, αν και όχι πάντα εντυπωσιακό σε ποσότητα, έχει ιδιαίτερη σύσταση, πλούσιο λίπος και άρωμα που μεταφέρεται αυτούσιο στο τυρί. Από τους πληθυσμούς, υπάρχουν 3.500 κατσίκες Καρύστου σε 10 ποίμνια, ενώ στη χώρα μας εκτρέφονται περίπου 11.000 καθαρόαιμες αίγες της φυλής Σκοπέλου. Τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των καθαρόαιμων αυτόχθονων αιγών υπολογίζεται σε 2-3 εκατομμύρια.

Στα βοοειδή, η ιστορία είναι πλούσια: Στην Ελλάδα, ο κατοικίδιος βους ήρθε με τους πρώτους άποικους από την Εγγύς Ανατολή πριν από 8.500 χρόνια, όπως δείχνουν αρχαιολογικά ευρήματα στην Κρήτη, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ξεχωρίζουν ο ελληνικός Βραχυκερατικός, μικρόσωμος, με λεπτό σκελετό, ιδανικός για φτωχούς βοσκότοπους και παλιά χωράφια, ο Ελληνικός Βούβαλος (απλά και μόνο επειδή είναι… βουβάλι) και οι αγελάδες Κατερίνης, Συκιάς, Κέας, Πρεσπών, Ορεινής Κρήτης, Ροδόπης, Νισύρου, Καστελορίζου, Αγαθονησίου. Σήμερα, ο Ελληνικός Βούβαλος εκτρέφεται κυρίως στην ευρύτερη περιοχή του υγρότοπου της λίμνης Κερκίνης, ενώ μεμονωμένες εκτροφές εντοπίζονται επίσης στους νομούς Εβρου, Ροδόπης, Φθιώτιδας, Αρτας, Αιτωλοακαρνανίας, Θεσσαλονίκης, Φλώρινας και Πέλλας. Ο αριθμός των ζώων της φυλής ανέρχεται σε 4.868, έναντι 4.000 της βραχυκερατικής φυλής. Μόλις 400 ζώα υπάρχουν από τη φυλή της Κατερίνης και άλλα τόσα της Πρέσπας, 200 της Συκιάς, 100 της Κέας, 35 της Ορεινής Κρήτης, 60 της Αγαθονησίου, 40 της Νισύρου και μόλις 16 της φυλής Καστελόριζου.

Στα γουρούνια, τα πράγματα είναι πολύ απλούστερα. Ξέρατε ότι ο… Γηγενής Ελληνικός Χοίρος ήταν -και είναι- μαύρος; Σύμφωνα με τα στοιχεία των Κέντρων Ζωικών Γενετικών Πόρων, ο πληθυσμός του, που είναι εγγεγραμμένος στο γενεαλογικό βιβλίο της φυλής, ανέρχεται σε 3.140 αναπαραγωγά θηλυκά και 255 αρσενικά ζώα, σε 55 συνολικά εκτροφές σε όλη την επικράτεια.

Στα άλογα, άγνωστος είναι ο αριθμός των Θεσσαλικών ίππων, ενώ μόλις 60 εκτιμάται πως είναι τα άλογα της φυλής Ανδραβίδας που έχουν απομείνει. Πιο συχνά σε εκτροφές αυτόχθονων συναντούμε τη φυλή Πίνδου (δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις, καθώς εν μέρει της χρωστάμε το έπος του ’40, μαζί με το γαϊδούρι) που αριθμεί 5.400, ενώ μόλις 500 άλογα της φυλής Πηνείας έχουν απομείνει, της φυλής που είναι πλαγιοτροχαστής. Σύμφωνα με στοιχεία των Κέντρων Ζωικών Γενετικών Πόρων (2019), ο πληθυσμός της φυλής Μεσσαράς έχει περιοριστεί σε 112, ενώ εγγεγραμμένα στο γενεαλογικό βιβλίο της φυλής του πανέμορφου αλόγου της Σκύρου 346. Θεωρείται πως βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση και πως, με ύψος που δεν ξεπερνά τα 1,15 μέτρα, είναι το μικρότερο άλογο του πλανήτη! Μόλις 14 έχουν απομείνει από το άλογο Ρόδου, ενώ άγνωστοι είναι οι πληθυσμοί των άγριων ελληνικών αλόγων, καθώς και του ελληνικού όνου. Για το γαϊδουράκι, η ΕΛ.ΣΤΑΤ. έχει καταγράψει (το 2016) 3.653 γαϊδούρια, όμως οι επιστήμονες εκτιμούν ότι δεν υπάρχουν περισσότερα από 300 της ελληνικής φυλής σε ολόκληρη την επικράτεια.

Η… πέστροφα και οι «αμφισβητούμενες» φυλές

Δεν υπάρχουν βέβαια μόνο τα παραπάνω είδη ζώων στα οποία αναζητείται η… καθαρότητα της φυλής. Κάτι παρεμφερές (αν και με μικρότερη οργάνωση) γίνεται και στα πουλερικά, αλλά και στα ψάρια. Μπορεί να φαίνεται κάπως, για παράδειγμα, ότι υπάρχει… αυτόχθονα ελληνική πέστροφα, όμως στην πραγματικότητα είναι κρίσιμο. Οπως και κρίσιμη είναι η διατήρηση των φυλών των ψαριών που φιλοξενούν από αρχαιοτάτων χρόνων οι ελληνικές θάλασσες, τώρα που είδη άλλων θαλασσών τα οποία έχουν εισβάλλει (όπως το λεοντόψαρο και το λαγόψαρο) και η υπεραλιεία (από τράτες που ψαρεύουν παράνομα με καταστροφικά αφρόδιχτα) τα αποδεκατίζουν, οδηγώντας τα προς εξαφάνιση.

Επιστροφή στη γη, όπου, εκτός από τις παραπάνω φυλές, υπάρχουν και οι… αμφισβητούμενες, στις οποίες σίγουρα εντάσσεται η φυλή του Ρουμλουκίου, για την οποία έγινε τόσος ντόρος, καθώς τα τελευταία πρόβατα της φυλής φέρονται να ήταν τα εναπομείναντα 450 από το αποδεκατισμένο από την ευλογιά κοπάδι του κ. Θεοφίλου (καθώς ο ίδιος έδωσε τον παραπάνω αριθμό στα ΜΜΕ, ενώ δηλωμένα στις βάσεις δεδομένων ήταν 769). Σε παρουσίασή του, το 2019, ο καθηγητής του Γεωργικού Πανεπιστημίου Αθηνών (και ένας από τους εμπειρότερους στη χώρα ειδικούς σε ό,τι αφορά τις αυτόχθονες φυλές ζώων) κ. Μπιζέλης, ανέφερε ότι η φυλή του Ρουμλουκίου ήταν εξαφανισμένη.

Σύμφωνα με το Δίκτυο Διατήρησης Αυτόχθονων Αγροτικών Ζώων - «Αμάλθεια», πήρε το όνομά της, κατά την οθωμανική περίοδο, από την περιοχή Ρουμλούκι, στα πεδινά της Ημαθίας: «Ενα μικρό ποίμνιο ζώων δημιουργήθηκε το 1968, στο Ινστιτούτο Κτηνοτροφίας Γιαννιτσών που σταδιακά μειώθηκε μέχρι το 1986 οπότε και διαλύθηκε. Η φυλή θεωρείται ότι εξαφανίστηκε τη δεκαετία του 1990. Το τελευταίο ποίμνιο βρέθηκε πρόσφατα, από το Κέντρο Ζωικών Γενετικών Πόρων Θεσσαλονίκης, στο χωριό Μικρό Μοναστήρι και ήταν μετακινούμενο κατά τη θερινή περίοδο στο Βέρμιο. Σήμερα, από αυτό το ποίμνιο έχει δημιουργηθεί με τις οδηγίες της “Αμάλθειας”, ένας μικρός πυρήνας καθαρόαιμων στην Κρύα Βρύση Πέλλας».

Αντίθετη άποψη έχει ο καθηγητής Κτηνιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Γιώργος Αρσένος, ο οποίος με επιστολή του στον κ. Τσιάρα επισημαίνει ότι σε καμία επιστημονική βάση δεν υπάρχουν στοιχεία που να πιστοποιούν την ύπαρξη αυτής της φυλής και ζητά από το υπουργείο να επικαιροποιηθούν οι βάσεις δεδομένων των αυτόχθονων φυλών και καταλήγει με την επισήμανση ότι πρέπει να επανεξεταστεί το σύστημα επιδοτήσεων ώστε να διασφαλίζεται ότι οι ενισχύσεις χορηγούνται βάσει επιστημονικά αποδεδειγμένης ύπαρξης και διακριτότητας της κάθε φυλής.

Πώς πιστοποιείται, λοιπόν, ότι ένα ζώο ή ένα κοπάδι ανήκει σε μια συγκεκριμένη φυλή ώστε να πάρει επιδότηση, όπως τα 70 ευρώ ανά κεφάλι που παίρνει η Ρουμλουκίου; Υπάρχει ο επιστημονικός τρόπος, τον οποίο περιγράφει ο κ. Αρσένος. «Για να αποδεχτούμε σε επιστημονική βάση την ύπαρξη της φυλής πρέπει να μας δοθούν για έλεγχο τα γενετικά δεδομένα (DNA analysis) ώστε να ελεγχθεί αν το γενετικό προφίλ των ζώων αυτού του κτηνοτρόφου “ομαδοποιείται” και αν διαφέρει από άλλες εγχώριες φυλές», αναφέρει, τονίζοντας ότι οι πληροφορίες που πιστοποιούν την ύπαρξη αυτής της φυλής, η οποία βασίζεται σε αντικειμενικά δεδομένα, δηλαδή γενετικά (μεμονωμένο microsatellite / mtDNA / SNP ή WGS study που να αναφέρεται στη φυλή αυτή), δημοσιεύονται σε έγκυρα επιστημονικά προσωπικά. Ετσι, η κάθε γενετική μελέτη για ελληνική φυλή ζώου, όπως π.χ. προβάτου, συμπεριλαμβάνεται στη διαθέσιμη επιστημονική βιβλιογραφία.

Αυτό βέβαια, δεν έγινε στην περίπτωση της φυλής του Ρουμλουκίου, για το οποίο ο καθηγητής αναφέρει ότι, για τους παραπάνω λόγους, «η φυλή αυτή πιθανότερα βασίζεται σε καθαρά υποκειμενική εκτίμηση και εμφανώς έχει λάβει σχετική βεβαίωση από το Κέντρο Γενετικής Βελτίωσης Νέας Μεσημβρίας που έχει την ευθύνη για τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Η βεβαίωση αυτή πιθανόν να είναι αρκετή για τις ανάγκες του ΥΠΑΑΤ για καταβολή επιδοτήσεων για σπάνιες φυλές, αλλά επιστημονικά δεν στέκει». Πώς γίνεται, λοιπόν, να λάβει πιστοποίηση μια φυλή ως ελληνική χωρίς τα γενετικά τεστ;

Οπως εξηγούν στο «ΘΕΜΑ» πηγές του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, σε κάποιες φυλές, όπως η συγκεκριμένη, η πιστοποίηση γίνεται βάσει της τήρησης βιβλίων γενεαλογίας, δηλαδή με την παρατήρηση των εναπομείναντων ζώων (τα οποία ωστόσο συνήθως φέρουν κάποια συγκεκριμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά). Βάσει αυτών των στοιχείων, το τελευταίο κοπάδι της φυλής Ρουμλουκίου ήταν αυτό του κ. Θεοφίλου, ενώ υπάρχουν ακόμη κάποια ζώα στο πρώην ΤΕΙ της Φλώρινας.

Το πάρτι με τα… ανύπαρκτα ζώα

Οι επιδοτήσεις για τις σπάνιες, αυτόχθονες φυλές, αλλά και η αντικειμενική δυσκολία στους ελέγχους τους, δεν θα μπορούσαν παρά να αποτελέσουν… πεδίο δόξης λαμπρό για κάθε λογής απάτη. Σχεδόν κάθε περιοχή της χώρας έχει να διηγείται μια ιστορία με… φαντάσματα που βαφτίστηκαν κοπάδια σπάνιων, αυτόχθονων ζώων και φυσικά επιδοτήθηκαν εις βάρος μας. Δεν είναι κάτι καινούριο, λοιπόν, οι εισαγγελικές αλλά και άλλες έρευνες για πάρτι επιδοτήσεων στον ΟΠΕΚΕΠΕ.

Το μακρινό 2013, ο τότε δήμαρχος Κιλελέρ έστειλε μια επιστολή στον ΟΠΕΚΕΠΕ, καταγγέλλοντας ότι από το 2007 η Ενωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Λάρισας διέθετε (ερήμην του δήμου) εκτάσεις στις οποίες εμφανίζονταν να εκτρέφονται άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια προστατευόμενων φυλών. Επί τόπου έσπευσαν ελεγκτές του ΟΠΕΚΕΠΕ, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι σε πολλές περιπτώσεις οι επιδοτούμενοι δεν είχαν ούτε… πέταλο ιπποειδούς και, παρ’ όλα αυτά, εισέπρατταν αρκετές χιλιάδες ευρώ. Τα πορίσματα των ελέγχων εστάλησαν στις εισαγγελικές αρχές Λάρισας. Τελικά κάθισαν στο σκαμνί γι’ αυτή την υπόθεση 28 άτομα, με πλημμεληματικού χαρακτήρα κατηγορίες. Απαλλάχθηκαν οι 23, ενώ καταδικάστηκε ένας αγρότης σε φυλάκιση 12 μηνών, δύο άλλοι σε φυλάκιση 8 μηνών και δύο αγρότισσες σε φυλάκιση 10 μηνών. Για όλους υπήρχε τριετή αναστολή, ιδιαίτερα χρήσιμη για τη μία από τις καταδικασθείσες, η ηλικία της οποίας ήταν 89 ετών.

Στα Γρεβενά καταδικάστηκαν (σε 20 μήνες φυλάκιση) ο πρώην διευθυντής της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας που χορηγούσε βεβαιώσεις στους δήθεν δικαιούχους και μια γυναίκα η οποία εισέπραξε άτοκο δάνειο για κτηνοτροφικά ζώα που δεν είχε ποτέ. Στην ίδια πόλη παραπέμφθηκαν σε δίκη άλλοι 92 κτηνοτρόφοι, οι οποίοι καταγγέλθηκε ότι δεν είχαν ζώα και άρα ότι ζημίωσαν το Δημόσιο κατά 1,62 εκατ. ευρώ, αλλά τελικά αθωώθηκαν λόγω αμφιβολιών.

Στην Κοζάνη, ο πρώην δήμαρχος (2019-2023) Λάζαρος Μαλούτας, είχε καταγγείλει ότι κτηνοτρόφοι-μαϊμού ξεσήκωναν αντιδράσεις στις εκμισθώσεις δημοσίων εκτάσεων για έργα ΑΠΕ, καθώς φοβούνταν ότι δεν θα μπορούν να δηλώνουν ότι διαθέτουν κοπάδια αυτόχθονων φυλών ζώων και να παίρνουν τις επιδοτήσεις του ΟΠΕΚΕΠΕ: «Πριν από μερικά χρόνια, τι δάκρυ έπεφτε για τα βοσκοτόπια: “Και τι θα γίνουν οι κτηνοτρόφοι μας;” κ.ά. Σήμερα αυτό που αποδεικνύεται περίτρανα είναι ότι δεν υπάρχει κανένας κτηνοτρόφος. Ολοι αυτοί ήταν «μαϊμού». Ηταν κτηνοτρόφοι, αλλά με πρόβατα-μαϊμού. Εξυπηρετούσαν έναν και μόνο σκοπό: να δηλώνονται ώστε να παίρνονται επιδοτήσεις από τον ΟΠΕΚΕΠΕ για τα συγκεκριμένα κοπάδια».

Το πρόβατο που έχει κρέας τόσο ωφέλιμο όσο το ψάρι

Οι αυτόχθονες φυλές δεν είναι απλώς ονόματα σε καταλόγους, ούτε ρομαντικά κατάλοιπα του παρελθόντος. Είναι ζώα που διαμόρφωσαν κοινωνίες, προϊόντα, οικονομίες και τρόπους ζωής. Αν χαθούν, δεν χάνουμε μόνο γενετικό υλικό. Χάνουμε ένα κομμάτι από την ταυτότητα της χώρας, ενδεχομένως όμως και της ευκαιρίας μας για βελτίωση της υγείας του πληθυσμού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τα παραπάνω είναι η φυλή προβάτων Καλαρρύτικο. Κατά κάποιους, η φυλή αυτή προέρχεται από διασταυρώσεις αρχαίων ελληνικών φυλών προβάτων που έκαναν Βλάχοι βοσκοί τον 18ο αιώνα και κατά κάποιους άλλους, η φυλή δημιουργήθηκε τον 18ο αιώνα από Συρρακιώτες εμπόρους υφαντών και κτηνοτρόφους.

Προέκυψε από διασταυρώσεις προβάτων Βλάχικης φυλής με πρόβατα της Νοτίου Ιταλίας, παρόμοια με τα πρόβατα Comisana της Σικελίας, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας του παραγόμενου ερίου. Το όνομα της φυλής προέρχεται από το ομώνυμο χωριό των Τζουμέρκων, ενώ σήμερα τα συναντούμε κυρίως στα Τζουμέρκα και τα ημιορεινά της Θεσσαλίας (Τύρναβος, Βλωχός, Αμφιθέα) ή της Αιτωλοακαρνανίας, στο Ακτιο. Ιδιαίτερα ανθεκτικά και σκληροτράχηλα πρόβατα, τα Καλαρρύτικα έγιναν τα πλέον περιζήτητα, αφού αποδείχθηκε ότι κάνουν πραγματικότητα τα… ανέκδοτα: Μελέτη του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών βρήκε ότι το κρέας της συγκεκριμένης φυλής δεν έχει μόνο πολύ χαμηλούς δείκτες χοληστερόλης (ως και 3 φορές χαμηλότερους από άλλες φυλές) και υψηλή λεκιθίνη, αλλά και την καλύτερη αναλογία Ω6 και Ω3 λιπαρών, που συνήθως βρίσκουμε στα ψάρια. Το Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων του ΤΕΙ Ηπείρου, σε δική του μελέτη, βρήκε ότι το γάλα και το κρέας του Καλαρρύτικου έχει υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη Α, ενώ περιέχει και σημαντικές ποσότητες βιταμίνης Ε και C.

Κατευθείαν από την αρχαιότητα προέρχεται η Ουλόκερος αίγα με τα χαρακτηριστικά, στριφτά κέρατα, η οποία και αναφέρεται σε επιστημονικά συγγράμματα της δεκαετίας του ’40, ενώ στην Ιταλία, όπου υπάρχουν πληθυσμοί της, οι κτηνοτρόφοι αναφέρουν ότι εισήχθησαν από την Ελλάδα, στην αρχαιότητα. Ισως να πρόκειται, λοιπόν, για απόγονο της Αμάλθειας, της μυθικής τροφού του Δία.

Χωρίς τα ελληνικά πρόβατα… αντίο φέτα ΠΟΠ

Η φέτα δεν είναι απλώς ένα τυρί. Είναι προϊόν που στηρίζει χιλιάδες οικογένειες και φέρνει εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ εισόδημα στην Ελλάδα κάθε χρόνο. Το σημαντικότερο όμως: η ποιότητά της δεν μπορεί να αναπαραχθεί εκτός Ελλάδας. Και ένας από τους βασικότερους λόγους είναι οι αυτόχθονες φυλές.

Τι απαιτεί η προδιαγραφή ΠΟΠ για τη φέτα;

Το γάλα πρέπει να προέρχεται κατά τουλάχιστον 70% από πρόβατα και έως 30% από αίγες. Τα ζώα πρέπει να ανήκουν σε φυλές παραδοσιακά συνδεδεμένες με τη γεωγραφική περιοχή. Τα ζώα πρέπει να βόσκουν ελεύθερα, τρεφόμενα με τη χλωρίδα της περιοχής.

Αυτό σημαίνει ότι οι αυτόχθονες φυλές παίζουν τον κεντρικό ρόλο σε αυτό το σύστημα, καθώς, δίνουν πυκνό, αρωματικό γάλα, αξιοποιούν χορτονομή χαμηλής ποιότητας στα ελληνικά εδάφη, είναι προσαρμοσμένες σε κλίμα με μεγάλα διαστήματα ξηρασίας, ενώ διατηρούν σταθερότητα στη σύσταση του γάλακτος ακόμη και σε δύσκολες εποχές.

Εισαγόμενες φυλές μπορεί να έχουν μεγαλύτερες αποδόσεις, όμως το γάλα τους δεν διαθέτει την ίδια πρωτεΐνη, λίπος και άρωμα. Αν η ελληνική παραγωγή στραφεί σε ξενικές φυλές, το ΠΟΠ στην πράξη θα καταρρεύσει.
Με απλά λόγια, χωρίς αυτόχθονες φυλές δεν υπάρχει φέτα ΠΟΠ.

10 facts για τις αυτόχθονες ελληνικές φυλές ζώων

- Το Σκυριανό άλογο είναι το μικρότερο άλογο του κόσμου!
Με ύψος που συχνά δεν ξεπερνά το 1 μέτρο στο ακρώμιο, το Σκυριανό άλογο είναι το μικρότερο άλογο που κυκλοφορεί σε αυτό τον πλανήτη. Δεν είναι πόνι, αλλά κανονικό άλογο σε μικρογραφία, με μορφολογία που θυμίζει αρχαίες απεικονίσεις αλόγων.

- Το Μυτιληνιό πρόβατο δίνει γάλα κομμένο και ραμμένο για φέτα.
Η σύσταση του γάλακτος του Μυτιληνιού, σε πρωτεΐνη και λίπος, θεωρείται ιδανική για λευκά τυριά άλμης. Γι’ αυτό και χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες χωρίς καμία «βελτίωση» ή ξένη παρέμβαση.

- Ο ελληνικός μαύρος χοίρος ήταν σχεδόν εξαφανισμένος πριν από 30 χρόνια: Στη δεκαετία του ’80 υπήρχαν ελάχιστα ζώα σε απομονωμένες περιοχές. Η φυλή σώθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, χάρη σε λίγους κτηνοτρόφους και ερευνητές.

- Ο ελληνικός μαύρος χοίρος είναι αληθινά αρχαίος (5.500 ετών):
Αν βρίσκετε εντυπωσιακό το γεγονός ότι αναφέρεται από τον Ομηρο στην Οδύσσεια (ο βοσκός Εύμαιος τα εξέτρεφε και τα έτρωγαν οι μνηστήρες), τότε μάλλον δεν περιμένετε ότι αρχαιολογικά ευρήματα στη Δράμα τον εντοπίζουν το 5500 π.Χ., πιθανότατα το πρώτο εκτρεφόμενο γουρούνι της Ευρώπης.

- Οχι προσούτο, αλλά «μέλαν ακροκώλιον»: Αναφέρεται ότι στην προετοιμασία της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το 334 π.Χ., σφαγιάστηκαν 70.000 μαύροι χοίροι και αλατίστηκαν στις αλυκές της Πύδνας. Ετσι φτιαχνόταν στην αρχαιότητα το αλλαντικό που σήμερα αποκαλούμε προσούτο και τότε «μέλαν ακροκώλιον».

- Το Καραγκούνικο πρόβατο αντέχει σε βοσκότοπους που άλλες φυλές εγκαταλείπουν: Μπορεί να ζήσει και να παράγει σε περιοχές με φτωχή βλάστηση και μεγάλες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις, χωρίς ανάγκη για ακριβές συμπληρωματικές ζωοτροφές.

- Ο Βραχυκερατικός βους μοιάζει γενετικά με αρχαία ευρωπαϊκά βοοειδή: Η φυλή θεωρείται απόγονος πανάρχαιων τύπων βοοειδών και διατηρεί χαρακτηριστικά που έχουν χαθεί από τις σύγχρονες, «βελτιωμένες» αγελάδες.

- Οι αυτόχθονες κατσίκες καθαρίζουν το τοπίο και μειώνουν τον κίνδυνο πυρκαγιών: Η εκτατική βόσκηση από κατσίκες σε θαμνώδεις εκτάσεις μειώνει τη συσσώρευση εύφλεκτης βιομάζας, λειτουργώντας ως φυσική αντιπυρική ζώνη.

- Το Σφακιανό πρόβατο μπορεί να σκαρφαλώσει σε βράχια που μοιάζουν απροσπέλαστα:
Η ευκινησία του σε απότομα φαράγγια της Κρήτης είναι τέτοια που πολλοί το χαρακτηρίζουν «ορειβάτη με τέσσερα πόδια».

- Το ελληνικό βουβάλι επιβιώνει εκεί όπου άλλα ζώα αρρωσταίνουν:
Στους υγρότοπους της Κερκίνης αντέχει σε συνθήκες υγρασίας που προκαλούν ασθένειες σε άλλα βοοειδή, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη διατήρηση του οικοσυστήματος.