Ελληνίδες μητέρες στην αγορά εργασίας: Τα εμπόδια, οι κοινωνικές προκλήσεις και τα πρότυπα του εξωτερικού

Με το μικροσκοπικό χεράκι της, η Έβελυν κρατά σφιχτά το πέτο στο κοστούμι της μαμάς της, Σαρίνα Τίλε, καθώς εκείνη ετοιμάζεται για την παρουσίασή της στο πλαίσιο ημερίδας του Ελληνογερμανικού Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου, όπου είναι επικεφαλής του τμήματος Εκπαίδευσης. Ασυνήθιστη για τα ελληνικά δεδομένα η εικόνα μιας νεαρής μητέρας με το μωρό στην αγκαλιά σε μία αίθουσα γεμάτη επαγγελματίες, ωστόσο γρήγορα ‘σπάει τον πάγο’ - «είναι η μικρή μου συνάδελφος», τη συστήνει η Σαρίνα.

Με τη σκιά του δημογραφικού προβλήματος να πέφτει βαριά πάνω από την Ελλάδα, η μητρότητα εξακολουθεί να δοκιμάζει τα όρια της εργασιακής ζωής. Σύμφωνα με έρευνες, οι Ελληνίδες εργαζόμενες αντιστοιχούν στο 52,8% του πληθυσμού όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 65,7% ενώ οι εργαζόμενες μητέρες είναι το 61,3% του εργατικού δυναμικού της χώρας — ποσοστό και πάλι χαμηλότερο από την υπόλοιπη Ευρώπη.

Την ίδια στιγμή, ενδεικτικά στη Σουηδία και στη Νορβηγία, εργαζόμενες είναι περισσότερες από το 80% των μητέρων, καθώς ευνοούνται από το θεσμικό πλαίσιο. Από τα διεθνή δεδομένα προκύπτει, ότι σε όσες χώρες η πολιτεία και οι εργοδότες προσφέρουν γενναιόδωρη γονική άδεια, προσιτές δομές φροντίδας και ευέλικτες μορφές εργασίας, η συμμετοχή των μητέρων στην αγορά εργασίας αυξάνεται σημαντικά και δεν επιβαρύνεται η προοπτική δημιουργίας οικογένειας.

Πώς υποστηρίζεται διεθνώς το δίπολο ‘μητρότητα-εργασία’

Στις χώρες του ΟΟΣΑ, η αμειβόμενη άδεια μητρότητας είναι κατά μέσο όρο 18,5 εβδομάδες.

Μεγαλύτερη υποστήριξη απολαμβάνουν οι εργαζόμενες μητέρες στη Σκανδιναβία. Συγκεκριμένα, στη Σουηδία, οι γονείς δικαιούνται 480 ημέρες άδειας, με τις 390 εξ αυτών να καλύπτονται κατά το 80% του μισθού ως οροφή και τις υπόλοιπες με βασικό ποσό.
Από 1 Ιουλίου 2024, μέχρι 90 ημέρες μπορούν να μεταβιβαστούν σε παππούδες /συγγενείς/πρόσωπο επιλογής, αυξάνοντας την ευελιξία των οικογενειών και δημιουργώντας ένα ισχυρό δίχτυ παιδικής φροντίδας, με αποτέλεσμα να διασφαλίζεται η υψηλή συμμετοχή των γονέων στην αγορά εργασίας. Οι Νορβηγίδες μητέρες μπορούν να επιλέξουν μεταξύ 49 εβδομάδων με πλήρεις αποδοχές ή 61 με το 80% ενώ η δημόσια φροντίδα παιδιών 3+ καλύπτει το 97% της δαπάνης. Αποτέλεσμα, στις σκανδιναβικές χώρες πάνω από 82% των μητέρων με παιδιά εργάζονται, ενώ το κόστος φροντίδας δεν ξεπερνά το 6% του οικογενειακού εισοδήματος. Στη Γερμανία, μετά τις 14 εβδομάδες άδειας μητρότητας, υπάρχει το επίδομα Elterngeld, που καλύπτει περίπου το 65% του μισθού για έως 14 μήνες, με δυνατότητα επιμερισμού ανάμεσα στους γονείς. Το ποσοστό απασχόλησης των μητέρων φτάνει το 73%. Στη Γαλλία, οι μητέρες λαμβάνουν 16 εβδομάδες άδεια μητρότητας με πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ενώ η φροντίδα παιδιών άνω των 3 ετών καλύπτεται από το κράτος σε ποσοστό 99%. Η άδεια μητρότητας στο Ηνωμένο Βασίλειο μπορεί να φτάσει τις 52 εβδομάδες αλλά μόνο οι πρώτες 6 πληρώνονται στο 90% του μισθού. Στη συνέχεια, ακολουθεί χαμηλό σταθερό επίδομα για 33 εβδομάδες (SMP) ή 90% αν είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Το κόστος παιδικής φροντίδας είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, αγγίζοντας το 30% του οικογενειακού εισοδήματος, γεγονός που δυσκολεύει πολλές γυναίκες να επιστρέψουν στην εργασία. Ο Καναδάς προσφέρει έως 61 εβδομάδες μερικώς αμειβόμενης άδειας, που κυμαίνεται μεταξύ του 55% ή 33% του μισθού. Στις ΗΠΑ η ομοσπονδιακή νομοθεσία προβλέπει μόλις 12 εβδομάδες άδειας χωρίς αποδοχές ή προστασία θέσης, οπότε, τα ποσοστά απασχόλησης των μητέρων είναι χαμηλότερα: περίπου 66%. Υπάρχουν, πάντως, διαφοροποιήσεις μεταξύ των Πολιτειών.

Η υποστήριξη της μητρότητας στην Ελλάδα: αριθμοί, πολιτικές και κοινωνικές προκλήσεις

Στην Ελλάδα, οι δομές βρεφονηπιακής φροντίδας έχουν βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, αλλά η κάλυψη παραμένει χαμηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι περισσότερες οικογένειες εξακολουθούν να βασίζονται στη βοήθεια των παππούδων. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, η καθαρή δαπάνη για παιδική φροντίδα φτάνει συχνά διψήφια ποσοστά του οικογενειακού εισοδήματος.

Οι εργαζόμενες δικαιούνται 17 εβδομάδες άδειας - 8 πριν και 9 μετά τον τοκετό. Οι μήνες αυτοί προστατεύονται νομικά καθώς απαγορεύεται η απόλυση εγκύου ή μητέρας κατά τη διάρκεια της άδειας και για τουλάχιστον 12 μήνες μετά. Επιπλέον, παρέχεται η δυνατότητα 6 μηνών "ειδικής" άδειας, η οποία επεκτάθηκε σε 9 μήνες για τον ιδιωτικό τομέα το 2022.

Κάθε γονέας δικαιούται 4 μήνες άδεια έως το παιδί να φτάσει τα 8 έτη, με μισθό τους πρώτους 2 μήνες. Ο πατέρας έχει 14 εργάσιμες ημέρες πλήρως αμειβόμενης άδειας, από τις οποίες οι 2 πριν ή μετά τη γέννα και οι υπόλοιπες εντός 30 ημερών.

Σχετικά με την πρόσβαση σε δημόσιες δομές φροντίδας παιδιών, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα υπολείπεται του μέσου όρου ΕΕ στην εγγραφή παιδιών 0–2 και 3–5 ετών, όπως αποτυπώνεται στο sgi-network.org. Υπενθυμίζεται, επίσης, ότι έχει υλοποιηθεί το πρόγραμμα υποστήριξης «νταντάδες της γειτονιάς» για φροντιστές παιδιών από 2 μηνών έως 2,5 ετών.

Όπως αναδεικνύει η Le Monde, οι Ελληνίδες δαπανούν κατά μέσο όρο 282 λεπτά την ημέρα σε οικιακή εργασία και φροντίδα – τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη - σε αντίθεση με τους άνδρες, που περιορίζονται στα 59 λεπτά.
Πολλές οικογένειες, ελλείψει επαρκών δημόσιων δομών, στρέφονται στις ιδιωτικές, για τις οποίες το ετήσιο κόστος κυμαίνεται στα €3.000. Επισημαίνεται, ότι οι δημόσιοι βρεφονηπιακοί και παιδικοί σταθμοί πολλές φορές κλείνουν πριν τις 16:00, επομένως το ωράριο δεν είναι συμβατό με το ωράριο εργασίας των γονέων.

Όσον αφορά στη συμμετοχή γυναικών στην απασχόληση, σύμφωνα με στοιχεία της EURES (EURopean Employment Services) για το 2023, το 52,8% των Ελληνίδων ηλικίας 15-64 ετών εργάζονται. Συγκριτικά, ο μέσος όρος στην ΕΕ είναι 65,7%. Ειδικότερα, σχετικά με την απασχόληση των μητέρων, μόνο το 61,3% των γυναικών ηλικίας 25-54 ετών με παιδιά ήταν εργαζόμενες — από τα χαμηλότερα ποσοστά στην ΕΕ – όπως προκύπτει από στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Μεγάλη διαφορά καταγράφεται, ακόμη, στην Ελλάδα, στην απασχόληση μεταξύ μητέρων και πατέρων (gender gap), που αγγίζει τις 27 ποσοστιαίες μονάδες.

Με τη δημογραφική πρόκληση να πλήττει έντονα τη χώρα μας και προκειμένου να αναστραφεί η πτώση της γεννητικότητας, η Ελλάδα επενδύει €1 δισ. ετησίως σε κίνητρα, όπως επιδόματα ή φοροαπαλλαγές. Ωστόσο, οι παρεμβάσεις ενδέχεται να μην επαρκούν, κατά το Reuters - προτείνονται συνολικές βελτιώσεις στην εκπαίδευση, στην υγεία, στο ύψος των εισοδημάτων και στην ισορροπία ζωής-εργασίας.

Τί περιλαμβάνει το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την υποστήριξη της μητρότητας στην εργασία στην Ευρώπη

Τα ελάχιστα δικαιώματα, που εξασφαλίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση για όλες τις χώρες-μέλη, είναι η υποχρέωση παροχής τουλάχιστον 14 εβδομάδων άδειας μητρότητας με προστασία από απόλυση. Επιπλέον, ισχύει 10ήμερη άδεια πατρότητας, 4 μήνες γονική άδεια και δικαίωμα αίτησης για ευέλικτη εργασία για γονείς παιδιών έως 8 ετών, καθώς και 5 ημέρες άδεια φροντίδας για φροντιστές.

Όσο για την φροντίδα των παιδιών, το 2023 στην ΕΕ, το 37,4% των παιδιών κάτω των 3 συμμετείχαν σε δημόσια δομή παιδικής φροντίδας όταν ο στόχος της ΕΕ για το 2030 είναι 45%. Όπως αναδεικνύουν τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 94,6% των παιδιών 3-6 ετών φοιτούν σε προσχολική εκπαίδευση και το 47,9% παιδιών ηλικίας 1–2 πηγαίνουν σε δημόσιο βρεφονηπιακό σταθμό.

Όπως εκτιμά ο ΟΟΣΑ, για εργαζόμενο ζευγάρι με δύο μικρά παιδιά, το καθαρό κόστος παιδικής φροντίδας αγγίζει κατά μέσο όρο το 14% του μέσου εισοδήματος, αλλά εμφανίζει διακυμάνσεις.

Για το πως επηρεάζει η μητρότητα την απασχόληση των γυναικών, σχετική έρευνα της ΕΕ αποκαλύπτει πως οι γυναίκες ηλικίας 25–54 με παιδιά είχαν 72% απασχόληση έναντι 77% χωρίς παιδιά, ενώ οι άνδρες με παιδιά είχαν υψηλότερη απασχόληση από όσους δεν έχουν. Το 2024 το συνολικό χάσμα απασχόλησης ανδρών και γυναικών ήταν 10 μονάδες – όταν στην Ελλάδα ήταν σχεδόν τριπλάσιο (27%). Από στοιχεία του ΟΟΣΑ, κατά μέσο όρο, το 64% των «πρόσφατων μητέρων» (0–2 ετών) εργάζονται αλλά μόνο 45% αυτών εργάζονται και δεν απουσιάζουν λόγω άδειας, γεγονός που αναδεικνύει το πόσο εξαρτάται η επιστροφή στην εργασία από τη διαθεσιμότητα άδειας και φροντίδας.

Ποια κίνητρα δίνονται στις εργαζόμενες μητέρες

Κεντρικό ρόλο παίζουν τα επιδόματα και η αναπλήρωση μισθού στη διάρκεια της άδειας μητρότητας, με αντιπροσωπευτικά παραδείγματα τις σκανδιναβικές χώρες.

Για τη μείωση της επιβάρυνσης της μητέρας καθώς και για τη διατήρηση πλήρους απασχόλησης, σημαντικά είναι τα μη μεταβιβάσιμα «πατρικά» δικαιώματα, η επιδότηση παιδικής φροντίδας, οι φορολογικές εκπτώσεις, οι ευέλικτες μορφές εργασίας.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, ο συνδυασμός γενναιόδωρης - αλλά όχι υπερβολικά μακράς άδειας, ώστε να μην αποσυνδέονται οι μητέρες από την εργασία – και η προσιτή, επαρκής παιδική φροντίδα, συνδέονται με υψηλότερα ποσοστά επιστροφής των γυναικών με μικρά παιδιά στην πλήρη απασχόληση (webfs.oecd.org).

Συγκριτικός πίνακας με στοιχεία για το πώς υποστηρίζεται η μητρότητα και η φροντίδα παιδιών σε διάφορες χώρες

Χώρα Γονική/Μητρική Άδεια (διάρκεια) Πληρωμή / Αναπλήρωση Κάλυψη Φροντίδας <3 ετών Κάλυψη Φροντίδας 3+ Καθαρό Κόστος Φροντίδας (% εισοδ.) Απασχόληση Μητέρων (25–54, με παιδιά)
Σουηδία 480 ημέρες (390 με 80% μισθού) ~80% (με πλαφόν) 56% 96% 5–6% 83%
Νορβηγία 49 εβδ. (100%) ή 61 εβδ. (80%) 100% ή 80% 54% 97% 5–6% 82%
Γερμανία 14 εβδ. μητρότητα + Elterngeld έως 14 μήνες ~65% μισθού 36% 94% ≤5% 73%
Γαλλία 16 εβδ. μητρότητα ≈100% μέσω ασφάλισης 60% 99% 8–10% 78%
Ην. Βασίλειο 52 εβδ. (6 εβδ. 90%, 33 με Statutory Maternity Pay) 90% (6 εβδ.), μετά σταθερό ποσό 33% 95% ≈30% 72%

Ισορροπεί η μητρότητα με την εργασία;

Η Σαρίνα Τίλε μεγαλώνει δύο μικρά κορίτσια, την τρίχρονη Άρτεμη και τη μικρή Έβελυν, 15 μηνών με τον Έλληνα σύζυγό της, που είναι ελεύθερος επαγγελματίας. Η καθημερινότητα είναι γεμάτη προκλήσεις καθώς οι παππούδες βρίσκονται στην Κρήτη και στη Γερμανία. «Είμαστε τελείως μόνοι στην Αθήνα, εργαζόμαστε και οι δύο. Η μεγάλη μας κόρη πηγαίνει στον βρεφικό σταθμό. Συνήθως εργάζομαι με τη μικρή δίπλα μου», λέει η Σαρίνα, επωφελούμενη από την τηλεργασία. Σε εκδηλώσεις ή συναντήσεις, συχνά παίρνει μαζί της τη μικρότερη, την Έβελυν. «Δεν είναι εύκολο να συγκεντρωθείς παράλληλα στο παιδί και στη δουλειά, αλλά κάποιες φορές δεν υπάρχει άλλη λύση», παραδέχεται.

Η εικόνα μιας γυναίκας, που εμφανίζεται με καρότσι σε επαγγελματικό ραντεβού ξαφνιάζει, όμως γρήγορα λειτουργεί θετικά. «Στην αρχή μπορεί να με κοιτούν με απορία, μετά χαλαρώνει η ατμόσφαιρα. Όταν με ρωτούν αν δουλεύω με το μωρό, τους απαντώ ότι είναι η ‘συνάδελφός’ μου. προσαρμογή των παιδιών είναι θέμα εκπαίδευσης», εξηγεί η ίδια. Φυσικά, υπάρχουν και δύσκολες στιγμές. «Έχει τύχει να γκρινιάζει σε σύσκεψη, να μη μπορώ να δουλέψω. Βγήκα έξω, τη νανούρισα, ξαναμπήκα. Δεν αισθάνθηκα την ανάγκη να απολογηθώ – είναι κάτι ανθρώπινο».

Η σημασία της στήριξης στον εργασιακό χώρο

«Το Ελληνογερμανικό Επιμελητήριο υιοθετεί πολιτικές ευέλικτης απασχόλησης και αποδοχής για τις εργαζόμενες μητέρες», αρχίζει να λέει, για να προσθέσει: «Υπάρχουν κι άλλες συνάδελφοι με μικρά παιδιά. Ο νέος διευθυντής μας, πατέρας και ο ίδιος, στηρίζει αυτή τη φιλοσοφία, που συνηθίζεται στη Γερμανία: τηλεργασία, δυνατότητα να έρθει το παιδί στο γραφείο. Είναι κάτι καινούριο για την Ελλάδα και χαίρομαι που υπάρχει, γιατί δίνει θάρρος σε άλλες γυναίκες να μη φοβηθούν ότι θα χάσουν την καριέρα τους αν γίνουν μητέρες». Η υποστήριξη αυτή εκφράζεται όχι μόνο θεσμικά αλλά και ανθρώπινα. «Αν καθυστερήσει κάποιο project επειδή έτυχε κάτι με το παιδί, υπάρχει κατανόηση. Το βασικό είναι να αρχίσει η κοινωνία συνολικά να αποδέχεται αυτή την εικόνα. Άλλωστε, δεν θα εργάζομαι για πάντα με το παιδί – σύντομα θα πάει στον βρεφικό σταθμό».

«Δεν υπάρχει λόγος να αισθανόμαστε ένοχες επειδή γίναμε μητέρες. Αντίθετα, μπορούμε να είμαστε καλύτερες επαγγελματίες, γιατί η μητρότητα διδάσκει νέες δεξιότητες: απέκτησα περισσότερη υπομονή. Έμαθα να διαχειρίζομαι καλύτερα το άγχος μου, να προσαρμόζομαι σε όσα δεν μπορώ να αλλάξω, να συμβιβάζομαι όταν χρειάζεται».

Η Σαρίνα θυμάται πως 4 μηνών έγκυος, ταξίδεψε μόνη με την πρωτότοκη κόρη της στο Βερολίνο για μία παρουσίαση στο Γερμανικό Υπουργείο Παιδείας. «Θεωρώ πως οι γυναίκες δεν πρέπει να αισθάνονται ότι η μητρότητα είναι εμπόδιο στην καριέρα. Η ζωή δεν τελειώνει με τα παιδιά, απλώς αλλάζει ο τρόπος που την οργανώνεις», επισημαίνει.