Τι σας ώθησε σε αυτή τη θεματική;
Είχα διαβάσει και ακούσει από μαρτυρίες φίλων για το θέμα των ορφανών παιδιών στην Αιθιοπία, που έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις: Σε μια χώρα με πληθυσμό 85 εκατομμυρίων, μεγάλο μέρος του οποίου ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας, εκτιμάται ότι περίπου 5 εκατομμύρια είναι ορφανά παιδιά που περιθάλπονται σε ιδρύματα. Στην πλειονότητά τους είναι παιδιά που βρίσκονται εγκαταλελειμμένα ακόμα και λίγες μέρες μετά τη γέννησή τους.
Όλα άρχισαν όταν κάναμε τη σκέψη με τη σύζυγό μου να προσπαθήσουμε να υιοθετήσουμε ένα από αυτά τα παιδιά. Σε ένα πρώτο διερευνητικό ταξίδι βρεθήκαμε να δουλεύουμε εθελοντικά στο συγκεκριμένο ορφανοτροφείο στην Αντίς Αμπέμπα. Ήρθα έτσι πολύ κοντά στα πενήντα περίπου παιδιά που φιλοξενούνταν εκεί και το ακούραστο προσωπικό, βρεφοκόμους, νοσοκόμες και εργάτριες, ανακαλύπτοντας αυτή την ευαίσθητη, ιδιόμορφη κοινότητα. Η ιδέα για την ταινία προέκυψε μέσα από αυτή την επαφή.
Στόχος μου δεν ήταν να αναδείξω την κοινωνική, πολιτική και οικονομική διάσταση αυτής της πραγματικότητας, για την οποία άλλωστε έχουν γραφτεί αρκετά και είναι λίγο ως πολύ γνωστή.
Στόχος μου ήταν, εκμεταλλευόμενος την πρόσβαση που είχα, να εξερευνήσω το σύνθετο χαρακτήρα αυτής της ιδιαίτερης κοινότητας που ζει πίσω από τις κλειστές πόρτες του ιδρύματος και να αναδείξω μια σειρά από θέματα όπως κι εγώ τα ανακάλυψα μέσα από τη διαδικασία της κινηματογράφησης: τη σχέση μεταξύ του προσωπικού και των παιδιών, τις σχέσεις μεταξύ των ίδιων των παιδιών, τον πολύπλευρο και κρίσιμο ρόλο της θρησκείας στην καθημερινή ζωή και εκπαίδευση, την αντίληψη της διαφορετικότητας, τη βίωση της στέρησης αλλά και την καλλιέργεια συλλογικότητας, συντροφικότητας, σεβασμού, ελπίδας και εγκαρτέρησης που χαρακτηρίζουν τα χρόνια που περνούν τα παιδιά σ' αυτό το "σπίτι" μακριά απ' το σπίτι.
Τι αποκομίσατε από αυτή την εμπειρία;
Η εμπειρία ήταν συναρπαστική, αποκαλύπτοντάς μου μια πραγματικότητα που μού ήταν παντελώς άγνωστη και προκαλώντας αντικρουόμενες σκέψεις και συναισθήματα. Για τρεις περίπου εβδομάδες ήμουν εκεί από το πρωί ως το βράδυ, παρατηρώντας και καταγράφοντας σκηνές της καθημερινότητας χωρίς ουσιαστικά να ξέρω πού θα οδηγούσε όλο αυτό. Μόνο πολύ αργότερα, όταν έβλεπα και ξαναέβλεπα τις πολλές ώρες του υλικού στο τραπέζι του μοντάζ, συνειδητοποίησα ότι υπήρχε μια ταινία, ότι όντως τα θέματα που μού είχαν αρχικά εντυπωθεί ήταν εμφανή σε όσα είχα καταγράψει με την κάμερά μου. Τόσο, που αποφάσισα να μην χρησιμοποιήσω κανένα εξωτερικό σχολιασμό ή κάποιο άλλο τέχνασμα σκηνοθετικής μεσολάβησης. Όλη η ταινία είναι έτσι μια συρραφή άμεσων παρατηρήσεων και μόνο, που στόχο έχουν να κάνουν το θεατή να νιώθει ότι "βρίσκεται εκεί".
Πολύτιμη βοήθεια και ενθάρρυνση στη διαδικασία των γυρισμάτων ήταν η σχέση εμπιστοσύνης που καλλιέργησα με τα παιδιά και το προσωπικό του ορφανοτροφείου. Δεν ήταν εύκολο, καθώς ήμουν – ή τουλάχιστον ένιωθα – κατά κάποιο τρόπο παρείσακτος στο άβατο του χώρου τους, πόσω μάλλον με την κάμερα στο χέρι. Πήρε χρόνο αρκετό για να χτιστεί αυτή η σχέση και μπορώ να πω ότι το πιο σημαντικό πράγμα που αποκόμισα από την όλη εμπειρία είναι ότι γνώρισα άτομα με απίστευτη ευγένεια, απλότητα και ανιδιοτέλεια παρά τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες της ζωής τους.
Περιγράψτε μου λίγο το κλίμα εκεί με τα παιδιά και όποια ιστορία αν έχετε.
Η πιο μεγάλη δυσκολία στα γυρίσματα ήταν, όπως καταλαβαίνετε, να καταφέρω να περνώ "απαρατήρητος" στην καθημερινή λειτουργία του ορφανοτροφείου ώστε να μην αλλοιώνεται η συμπεριφορά των ατόμων με την παρουσία τη δική μου και της κάμερας, όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό. Θυμάμαι ότι περάσαμε τις πρώτες μέρες "παίζοντας" με το καινούργιο αυτό παιχνίδι που λεγόταν κάμερα, τα παιδιά κοίταζαν με περιέργεια τον εαυτό τους στο μόνιτορ, έβγαζαν selfies, πατούσαν κουμπιά, τραβούσαν το ένα το άλλο. Σύντομα έτσι, ευτυχώς, το καινούργιο παιχνίδι έπαψε να τα συναρπάζει, κι εγώ σταμάτησα να είμαι αξιοθέατο. Νομίζω ότι τότε άρχισε η ουσιαστική κινηματογράφηση. Χαίρομαι πάντως που υπάρχουν αρκετές αναφορές στην παρουσία της κάμερας στην ταινία, μεταφέροντας την αίσθηση ότι δεν είναι κάτι "κρυφό" αλλά ούτε και απειλητικό.
Μπορώ να πω ότι η μεγαλύτερη αμηχανία που ένιωσα δεν ήταν με τους Αιθίοπες, μικρούς και μεγάλους, αλλά με τους ξένους. Όπως τις δύο Αγγλίδες εθελόντριες, για παράδειγμα, που στο μάθημα αγγλικής γλώσσας θεωρούν απόλυτα φυσιολογικό να διδάσκουν στους μικρούς Αιθίοπες μια πρωϊνή ρουτίνα ("morning routine") που θα δίδασκαν σε μικρούς Άγγλους, με μόνη ίσως διαφορά τη συγκαταβατική τρυφερότητα που δείχνουν προς το τριτοκοσμικό τους ακροατήριο. Εντελώς καλοπροαίρετα, οι ίδιες κοπέλες αργότερα στο μάθημα της χειροτεχνίας βάζουν τα παιδιά να κόβουν και να χρωματίζουν εικόνες του βασιλιά (!).
Σε ένα ακόμα πιο ακραίο παράδειγμα, που εν μέρει ενέπνευσε και τον τίτλο της ταινίας, ο Αυστραλός επισκέπτης που καταφθάνει φορτωμένος με δώρα δεν βρίσκει τίποτα μεμπτό στο "παιχνίδι" που εφευρίσκει να πετάει τις καραμέλες μακριά για να τις μαζέψουν τα παιδιά από κάτω, σαν να ταΐζει ζώα σε ζωολογικό κήπο. Τα παιδιά βέβαια ανταποκρίνονται με γέλια, οι βρεφοκόμοι χαμογελούν και κανείς δεν έχει το παραμικρό πρόβλημα εκτός από μένα που θυμάμαι να καταγράφω τη σκηνή νιώθοντας όχι απλώς αμηχανία αλλά και ντροπή που ήμουν εκεί και που ήμουν λευκός. Κάθε φορά που ξαναβλέπω τη συγκεκριμένη σκηνή έχω την παράλογη αίσθηση ότι αυτή η αντίδρασή μου φαίνεται στην εικόνα...
Το θέμα της υιοθεσίας είναι πολύ δύσκολο θέμα. Βάλατε κάποιους κανόνες στον εαυτό σας για το πώς θα το διαχειριστείτε; Υπάρχουν υποψήφιοι γονείς που απευθύνονται στο ορφανοτροφείο από την Ελλάδα;
Το θέμα της υιοθεσίας είναι αφ' εαυτού αρκετά σύνθετο. Και στην περίπτωση της υιοθεσίας παιδιών από χώρες του αποκαλούμενου "τρίτου κόσμου", βέβαια, περιπλέκεται ακόμα περισσότερο. Αν και η ταινία δεν επικεντρώνεται σε αυτό, θα απαντήσω στην ερώτησή σας από την προσωπική μου εμπειρία αλλά και την εμπειρία φίλων και γνωστών μου από την Ελλάδα που υιοθέτησαν παιδιά από την Αιθιοπία.
Είναι γεγονός ότι για τα παιδιά που στεγάζονται στα ιδρύματα, απώτερη ελπίδα και προσμονή είναι να φύγουν από εκεί, να βρουν γονείς και σπίτι. Σ' αυτή την ευάλωτη ψυχολογία είναι δυστυχώς πολύ εύκολο για τον υποψήφιο θετό γονέα να εισβάλει με τον αέρα του "λυτρωτή". Αν μάλιστα είναι λευκός ξένος, να εκμεταλλευτεί συνειδητά ή ασυνείδητα το στερεότυπο της "ανωτερότητάς" του, τη βαθειά ριζωμένη αντίληψη ανισότητας που έχει συστηματικά τροφοδοτηθεί από τις "ανεπτυγμένες" κοινωνίες. Το παράδειγμα με τις καραμέλες είναι νομίζω αποκαλυπτικό.
Το πρόβλημα παίρνει μια άλλη διάσταση όταν σε αυτή τη σχέση εμπλέκονται ποικίλοι ιδιωτικοί φορείς με τη μορφή διαφόρων "πρακτορείων" (agencies) που δραστηριοποιούνται στις υιοθεσίες από χώρες του "τρίτου κόσμου". Υπάρχει μια πλειάδα τέτοιων πρακτορείων στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Νορβηγία και άλλες χώρες (ευτυχώς όχι ακόμα στην Ελλάδα), που υπόσχονται να κάνουν τη διαδικασία της υιοθεσίας όσο το δυνατόν πιο άκοπη και σύντομη για τους πελάτες τους, προφανώς έναντι αδράς αμοιβής. Στήνεται έτσι ένας κερδοσκοπικός, πλην καθ' όλα νόμιμος, μηχανισμός τόσο στις χώρες υποδοχής, κυρίως, όσο και στις χώρες προέλευσης, που στην ουσία καταλήγει να θυματοποιεί τα ίδια τα παιδιά, αλλά και την κοινωνία από την οποία προέρχονται.
Να σημειώσουμε πάντως ότι στο θέμα αυτό η Αιθιοπία, προς τιμήν της, φαίνεται να δείχνει ιδιαίτερη εγρήγορση. Αξίζει να αναφέρουμε, ενδεικτικά, ότι έχει θεσπίσει ένα νομικό πλαίσιο πολύ αυστηρότερο εκείνου της Συνθήκης της Χάγης που διέπει τις διακρατικές υιοθεσίες διεθνώς. Αυτό, σε επίπεδο θεσμών τουλάχιστον, ελέγχει σε ένα βαθμό την εξάπλωση του "baby shopping". Τα υπόλοιπα φυσικά εναπόκεινται στην ευαισθησία του υποψήφιου θετού γονέα.
Επαναλαμβάνω, πάντως, ότι πρόθεσή μου στη δημιουργία του ντοκιμαντέρ δεν ήταν να ερευνήσω τις ποικίλες πτυχές του θέματος των διακρατικών υιοθεσιών, όσο κι αν αυτό είναι σοβαρό. Στόχος μου ήταν να βοηθήσω με τον τρόπο μου στην κατανόηση της πολύ ιδιαίτερης κοινωνίας αυτών των παιδιών και των συνθηκών της καθημερινής ζωής τους μέσα στο ίδρυμα, και ελπίζω ότι έχω προσφέρει κάτι σ' αυτή την κατεύθυνση.
No Candies from Heaven (orig. title: O Theos den mirazi karameles) - DEMO from Vangelis Kalambakas on Vimeo.
.jpg)
