Γεώργιος Παπανικολάου: «Εδώ δεν μπορώ να ζήσω», 120 επιστολές για το διαχρονικό brain drain από τον εφευρέτη του τεστ Παπ

«Διατήρησις υψηλοτέρων ιδανικών είναι δυστυχώς αδύνατος εις τον τόπον αυτόν και όλα τα επαγγέλματα έχουν μόνον έναν σκοπόν: το χρηματίζεσθαι. Εγνώρισα εκ του πλησίον όλους τους επιστήμονας και είδα ότι κανείς δεν στέκεται εις το ύψος ενός αληθινού σοφού, διά τον οποίον η επιστήμη δεν είναι βιοποριστικόν επάγγελμα, αλλά ανάγκη και σκοπός της ζωής. Εις αυτόν τον τόπον είδα ευθύς ότι μου είναι αδύνατον να ζήσω και δι’ αυτό απεφάσισα, καταπνίγων όλα τα αισθήματα της αγάπης και της νοσταλγίας, να ζητήσω καταφύγιον εις μίαν οιανδήποτε από τας χώρας εκείνας όπου όλαι αι εκφάνσεις της ζωής έχουν φθάσει εις υψηλοτέραν εξέλιξιν και όπου η επιστήμη απολαύει κάπως μεγαλυτέρας τιμάς».

Μια βαθιά προσωπική εξομολόγηση αλλά και μια διακήρυξη επιστημονικής συνείδησης και ηθικής εμπεριέχουν αυτές οι 108 λέξεις της επιστολής που στέλνει στις 4 Οκτωβρίου του 1910 στους γονείς του στην Κύμη ο νεαρός τότε γιατρός Γεώργιος Παπανικολάου.

Ανήσυχο πνεύμα

Η επιστολή, την οποία φέρνει στο φως της δημοσιότητας το «ΘΕΜΑ», αποτελεί τμήμα ενός πολύτιμου αρχείου που παραδόθηκε την περασμένη εβδομάδα από συγγενικά πρόσωπα του κορυφαίου Ελληνα επιστήμονα στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης προς φύλαξη και αξιοποίηση. Μέσα από περισσότερες από 100 επιστολές, που εκτείνονται από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ακολουθούμε την πορεία ενός ανήσυχου πνεύματος: από τον φιλόδοξο νέο φοιτητή της Αθήνας στον ερευνητή της ευρωπαϊκής επιστημονικής πρωτοπορίας και, τελικά, στον διεθνώς αναγνωρισμένο επιστήμονα της Αμερικής.

Ο Ελληνας που άλλαξε για πάντα το τοπίο της Ιατρικής μέσω της κυτταρολογίας και της πρόληψης του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας χάρη στο Τεστ Παπ το 1910 είναι μόλις 27 χρόνων και έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή Αθηνών και στη Βιολογία σε Πανεπιστήμια της Γερμανίας. Δύο εβδομάδες νωρίτερα (Σεπτέμβριος 1910) έχει παντρευτεί την αγαπημένη του -και συνοδοιπόρο του στη ζωή και την επιστήμη μέχρι τον θάνατό του το 1961- Ανδρομάχη Μαυρογένους σε μια ήσυχη και λιτή τελετή.

Μαζί αναζητούν έναν τόπο που, ιδανικά, προσδιορίζεται από την ελευθερία και τη δυνατότητα για εξέλιξη - και γίνεται σαφές στην επιστολή πως αυτός ο τόπος δεν είναι η Ελλάδα. Είναι έτοιμοι να αφήσουν την Ελλάδα τρία χρόνια αργότερα. Μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων, όπου συμμετείχε ο Γεώργιος Παπανικολάου, αναχωρούν μαζί για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Η ελληνική παθογένεια

Είναι πικρό να διαπιστώνει κανείς ότι τo προσωπικό του γράμμα στους γονείς του παραμένει επίκαιρο. Και ότι η ίδια σκληρή συνθήκη εξακολουθεί να καθορίζει, 115 χρόνια μετά, τη σχέση της Ελλάδας με το ανθρώπινο επιστημονικό δυναμικό της παραπέμποντας στη διαρροή μυαλών (brain drain) και στην επιστροφή τους (brain gain) που κατά κύματα συνεχίζουν να καταγράφονται στη χώρα μας.

«Είμαι πεπεισμένος ότι θα γίνω κάποια αξία. Θα εγκληματίσετε αν θελήσετε να με αναγκάσετε να ακολουθήσω άλλο κλάδο. Δεν θα τον αγαπήσω ποτέ και θα μείνω μια μετριότης, ενώ εμένα η φιλοδοξία μου είναι να γίνω μεγάλος». Σε άλλη επιστολή προς τον πατέρα του, μετά την ολοκλήρωση της Ιατρικής Σχολής στην Αθήνα, ο Γεώργιος Παπανικολάου αφήνει με δραματική ένταση το προσωπικό και επιστημονικό του στίγμα.

Είναι μια επιστολή που αποτυπώνει την υφέρπουσα σύγκρουση ανάμεσα στην πατρική επιθυμία για μια ασφαλή επαγγελματική αποκατάσταση στην Κύμη -όπου ο πατέρας του ήταν γιατρός- και τη δική του θέληση να ακολουθήσει τον δύσκολο δρόμο της επιστήμης. Δηλώνει με απόλυτη βεβαιότητα την πίστη του στις δυνατότητές του και προειδοποιεί ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να εξαναγκαστεί σε διαφορετική επαγγελματική πορεία θα ισοδυναμούσε με ηθικό ατόπημα.

Μία από τις πιο αποκαλυπτικές επιστολές για την προσωπική και πνευματική αυτονομία του Γεωργίου Παπανικολάου που ξεχώρισε το «ΘΕΜΑ» από το μοναδικό αυτό αρχείο είναι εκείνη που εστάλη στην αδελφή του Νίνα στις 6 Οκτωβρίου του 1910, λίγο μετά τον γάμο του.

«Στον γάμο μου δεν κάλεσα κανέναν, γιατί ήξευρα πως όλοι θα ήσαν εναντίον ενός τέτοιου τολμήματος. Ολοι θα ελάμβαναν περισσότερο οικονομικά και οικογενειακά ζητήματα υπ’ όψιν, ενώ εγώ πιστεύω πως σ’ αυτάς τας περιστάσεις τα σπουδαιότερα είναι τα ψυχολογικά. Αλλωστε θα ήμουν ασυνεπής προς τον εαυτό μου, γιατί σήμερα πιστεύω ακραδάντως πως ο γάμος, όπως γίνεται συνήθως, είναι ανήθικος. Ο άνδρας δεν πρέπει να πουλιέται σε μια γυναίκα και να αποβλέπη στην απόκτησι ενός χρηματικού ποσού, προωρισμένου να τον διαφθείρη, αλλά να ζητάει έναν άξιο σύντροφό του, ικανό να τον ενδυναμώση και να του ενισχύση τας δημιουργικάς και ηθικάς δυνάμεις του. Βλέπεις ότι είμαι ολίγον ιδιόρρυθμος στας ιδέας μου και γι’ αυτό ηναγκάσθην να ενεργήσω αυθαιρέτως».

Τα λόγια του δεν σηματοδοτούν απλώς μια προσωπική του απόφαση, αλλά μια ριζική αμφισβήτηση των κοινωνικών συμβάσεων της εποχής του για τον θεσμό του γάμου. Με αυτή την επιστολή αποκαλύπτεται η βάση στην προσωπική και την επιστημονική του κοσμοθεωρία: όπως η επιστήμη δεν πρέπει να υπηρετεί το χρήμα, έτσι και ο γάμος δεν πρέπει να υπηρετεί το συμφέρον.

Το πολύτιμο αρχείο

Αλληλογραφώντας με τους γονείς και την οικογένειά του, την αδελφή του, φίλους και συναδέλφους του, ο Γεώργιος Παπανικολάου αποτυπώνει τις σκέψεις του και ξεδιπλώνει την προσωπικότητά του. Οι επιστολές διατρέχουν την περίοδο όπου ήταν φοιτητής στην Αθήνα και αργότερα στη Γερμανία, στη συνέχεια στο Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του Μονακό, όπου εργάστηκε, και φτάνουν έως τη Νέα Υόρκη, το New York Hospital και το Cornell Medical College, όπου ήταν ερευνητής.

Η πρώτη επιστολή χρονολογείται το 1897, έναν χρόνο προτού εισαχθεί στην Ιατρική Σχολή Αθηνών, ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του και η τελευταία το 1961, λίγους μήνες πριν από τον αιφνίδιο θάνατό του και ενώ είχε ήδη μετακομίσει στο Μαϊάμι, όπου θα αναλάμβανε τη διεύθυνση μεγάλου ερευνητικού κέντρου για τον καρκίνο που αργότερα ονομάστηκε προς τιμήν του Ινστιτούτο Καρκινικών Ερευνών Παπανικολάου.

Ταυτόχρονα, οι επιστολές λειτουργούν ως καθρέφτης των ιστορικών συνθηκών που διαμόρφωσαν την Ελλάδα τον 20ό αιώνα. Ο συντάκτης τους δεν αφηγείται απλώς τη ζωή του· καταγράφει την Ιστορία μιας χώρας και μιας ολόκληρης εποχής.

Οι 120 επιστολές παραδόθηκαν πρόσφατα στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης από την ανιψιά του, Ολγα Σταματίου, εγγονή της αδελφής του Νίνας. Στην τελετή παράδοσης παρευρέθησαν οι ανιψιές του Γιούλη Κόκκορη, Νίνα Σταματίου-Κωτσάκη και Αννα Παγκάλου.

«Θεωρήσαμε ότι το Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης είναι ο κατάλληλος χώρος για τη φύλαξη του αρχείου, το οποίο για εμένα έχει τεράστια συναισθηματική αξία», ανέφερε η κυρία Σταματίου κατά την παράδοση του αρχείου. «Ο θείος μου ήταν ένας πραγματικός διανοούμενος που διάβαζε φιλοσοφία, αγαπούσε πολύ τον Νίτσε και ήταν θερμός υποστηρικτής του δημοτικισμού. Δεν ήταν αφοσιωμένος μόνο στην επιστήμη του, αλλά αγαπούσε την τέχνη και ειδικά την κλασική μουσική. Θυμάμαι ότι άκουγε καθημερινά και στην κυριολεξία τον απορροφούσε, καθώς αντηχούσε σε όλο το σπίτι».

Η πρόεδρος και γενική διευθύντρια του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης, Ξένια Καλδάρα, ανέφερε παραλαμβάνοντας το αρχείο: «Είναι ιδιαίτερη η τιμή για εμάς να παραλαμβάνουμε το αρχείο ενός από τους μεγαλύτερους ερευνητές του 20ού αιώνα. Πρόκειται για ένα αρχείο ιστορικής σημασίας που αφορά τη σπουδαία αυτή προσωπικότητα με διεθνή ακτινοβολία, η συμβολή του οποίου υπήρξε καθοριστική για την ανθρωπότητα. Η διαφύλαξή του και η δυνατότητά του να γίνει προσβάσιμο στο ευρύ κοινό δεν αποτελούν μόνο φόρο τιμής στο έργο του και υποχρέωσή μας, αλλά και πολύτιμη παρακαταθήκη γνώσης για τις επόμενες γενιές».

Στις 19 Φεβρουαρίου του 2026 θα συμπληρωθούν 64 χρόνια από τον θάνατο του κορυφαίου Ελληνα επιστήμονα. Με αφορμή τα 50 χρόνια από τον θάνατό του, το 2012, η κυρία Κόκκορη, οδοντίατρος, δημιούργησε μια ιστοσελίδα αφιερωμένη σε εκείνον (www.dr-pap.com). «Ο θείος Γιώργος ήταν ο μύθος για την οικογένειά μου. Ηταν ο άνθρωπος και ο επιστήμονας που με το έργο του τίμησε την οικογένεια, την Κύμη, τόπο καταγωγής του, και την ανθρωπότητα ολόκληρη. Γι’ αυτό και όλοι νιώθουμε περήφανοι γι’ αυτό. Σε εμάς, τους συγγενείς που ζούσαμε στην Ελλάδα, έφτανε πάντοτε ο απόηχος της μεγαλοσύνης και της φήμης του», ανέφερε κατά την τελετή παράδοσης του αρχείου στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης.

Αναμνήσεις

Η κυρία Σταματίου, ως μεγαλύτερη, έχει περισσότερες αναμνήσεις: «Η οικογένειά μου ζούσε στο Λονγκ Αϊλαντ, δίπλα στον γιατρό Γεώργιο Παπανικολάου, θείο μου, αδελφό της γιαγιάς μου Νίνας, και τη γυναίκα του, τη θεία Μάχη. Θυμάμαι τον θείο Γιώργο πάντοτε άψογα ντυμένο, με γραβάτα και κοστούμι. Του άρεσε να ντύνεται ωραία, αγαπούσε τους ανθρώπους, τη ζωή. Επίσης, του άρεσε πολύ να παίζει χαρτιά, αλλά είχε και πολύ χιούμορ. Θυμάμαι ένα βράδυ που η μητέρα ήταν έτοιμη να γεννήσει την αδελφή μου και ο θείος λέει στον πατέρα μου: “Πες στη Μαίρη να περιμένει, πρέπει να τελειώσουμε το παιχνίδι μας”».

Σε ό,τι αφορά τη σύζυγο του κορυφαίου επιστήμονα, Μάχη Μαυρογένους, αναφέρει ότι «ήταν απασχολημένη με το σπίτι και πάντοτε περιποιείτο τον θείο Γιώργο, που δεν έπρεπε να είχε κανενός είδους περισπάσεις όταν δούλευε. Ασχολείτο πολύ με τον κήπο της στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο της, καθώς τις περισσότερες ώρες ακολουθούσε το αυστηρό πρόγραμμα του συζύγου της βοηθώντας τον στην έρευνα. Ηταν εκείνη που τον στήριξε σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του και έμεινε στην Αμερική μέχρι το τέλος της ζωής της διαφυλάσσοντας το σπουδαίο έργο του».