Πόσο δίκαιες ήταν οι ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία με βάση τα πληθυσμιακά δεδομένα;

Σε πολλά άρθρα μας για τη Μικρά Ασία, αρκετοί αναγνώστες σχολιάζουν ότι η Ελλάδα δεν είχε κανένα λόγο να πάει εκεί, ότι οι Έλληνες ήταν ελάχιστοι και φυσικά, κάποιοι, ιδιαίτερα στο παρελθόν χαρακτήρισαν τη Μικρασιατική Εκστρατεία ιμπεριαλιστική. Κάποιοι καλοπροαίρετοι κάνουν ένα βασικό λάθος.

Θεωρούν ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία τότε είχε περίπου τον σημερινό πληθυσμό της Τουρκίας. Αυτό δεν ισχύει. Σύμφωνα με το statista.com και το σχετικό διάγραμμα, που παρουσιάζει την εξέλιξη του πληθυσμού της από το 1800 και έπειτα, το 1920 η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε 14,3 εκατομμύρια κατοίκους σε όλη την έκτασή της…

Έλληνες κάτοικοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στην Κωνσταντινούπολη ζούσαν 330.906 Έλληνες, σύμφωνα με την οθωμανική στατιστική ή 330.000-350.000, σύμφωνα με την απογραφή του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 65.000 από αυτούς ήταν Έλληνες πολίτες. Στη Μικρά Ασία και τον Πόντο, σύμφωνα με την οθωμανική στατιστική ζούσαν 1.228.859 ή 1.419.402, σύμφωνα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Ενημερωτικά, στην Ανατολική Θράκη που όπως είδαμε σε σχετικό άρθρο πριν λίγες μέρες παραδόθηκε αμαχητί στους Τούρκους, ζούσαν 261.256 Έλληνες (οθωμανική στατιστική) ή 268.008 κατά το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι Χριστιανοί πάντως απέφευγαν να καταγραφούν στις οθωμανικές απογραφές για φορολογικούς και στρατιωτικούς λόγους, όπως και λόγω γραφειοκρατικών εμποδίων, για παράδειγμα στη μεταδημότευση. Έτσι πιθανότατα ήταν περισσότεροι από όσους εμφανίζονται επισήμως.

Τι ίσχυε όμως στη Δυτική Μικρά Ασία; Μετά την κατάκτηση της Φιλαδέλφειας από τους Οθωμανούς το 1390 παρέμεναν στην περιοχή διάσπαρτοι ελληνικοί πληθυσμοί, με κύριο κέντρο τη Σμύρνη. Τον 19ο αιώνα μεγάλος αριθμός Ελλήνων από την ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας μετανάστευσε προς τη Σμύρνη και ολόκληρη την παραλιακή ζώνη μέχρι τη Θάλασσα του Μαρμαρά, αλλάζοντας δραματικά όλη τη δημογραφία της περιοχής. Οι Έλληνες αποτελούσαν τον μισό πληθυσμό στη Σμύρνη και τα περίχωρά της, γι’ αυτό και η πόλη ονομαζόταν «γκιαούρ Ισμίρ» (άπιστη Σμύρνη»). Το ίδιο γινόταν και στη Χερσόνησο της Ερυθραίας.

Υπήρχαν πόλεις, όπως η Παλαιά Φώκαια και τα Βουρλά (ή Βρύουλλα) που κατοικούνταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία από Έλληνες, ενώ οι Κυδωνίες (Αϊβαλί) κατοικούνταν αποκλειστικά από Έλληνες. Σημαντικοί ελληνικοί πληθυσμοί υπήρχαν και σε μια ζώνη 10-15 χιλιομέτρων από τα παράλια του Αιγαίου. Στην ενδοχώρα όμως, οι Μουσουλμάνοι αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία. Κατά τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι, μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το ελληνικό ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στο σαντζάκι της Σμύρνης, ένα από τα πέντε του βιλαετίου Αϊδινίου.

Βιλαέτι ήταν μια μεγάλη διοικητική περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κάθε βιλαέτι ήταν διαιρεμένο σε σαντζάκια, τα οποία με τη σειρά τους διαιρούνταν σε καζάδες. Το βιλαέτι αυτό ήταν η περιοχή με τη μεγαλύτερη πυκνότητα του ελληνικού πληθυσμού, ενώ η ελληνική παρουσία ήταν κυρίαρχη στη Σμύρνη. Αλλά και σε όλο το σαντζάκι, το ελληνικό στοιχείο ήταν ακμαίο. Υπολογίζεται ότι οι Έλληνες σε αυτό ήταν γύρω στις 600.000, σε σύνολο 1.650.000 κατοίκων περίπου. Ήταν δηλαδή γύρω στο 35% του συνολικού πληθυσμού.

Κεντρική και Ανατολική Μικρά Ασία

Έλληνες ζούσαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις και τα κέντρα της Κεντρικής και Ανατολικής Μικράς Ασίας. Βέβαια οι πληθυσμοί ήταν μικροί και διάσπαρτοι. Εξαίρεση αποτελούσε η Καππαδοκία, όπου οι ελληνικοί πληθυσμοί υπήρχαν όχι μόνο στις πόλεις, αλλά και στα χωριά. Το παράδοξο είναι ότι η Καππαδοκία είχε πέσει στα χέρια των Οθωμανών μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071 και όχι τον 14ο ή τον 15ο αιώνα. Λογικό είναι, κάποιοι από αυτούς, αποκομμένοι για χρόνια από τους υπόλοιπους Έλληνες είχαν γίνει τουρκόφωνοι.

Γιατί η Ελλάδα έκρινε απαραίτητη τη διεκδίκηση της Ιωνίας;

Ένα θέμα που έχει απασχολήσει πολλούς, επιστήμονες και μη ήταν γιατί η Ελλάδα θεωρούσε ότι έπρεπε οπωσδήποτε να διεκδικήσει την Ιωνία. Η αιτία ήταν, ότι αν παρέμενε αδρανής, οι Νεότουρκοι, μετά τους διωγμούς του 1913-1918 σε βάρος των Ελλήνων της Θράκης και του Πόντου, κατά κύριο λόγο, θα συνέχιζαν με διωγμούς των Ελλήνων της Ιωνίας. Και σε αυτούς τους διωγμούς έχουμε αναφερθεί σε παλαιότερο άρθρο.

Ας μην ξεχνάμε και τι έγινε στην Ανατολική Ρωμυλία (Βόρεια Θράκη), που ουσιαστικά είχε περάσει σε βουλγαρικά «χέρια» από το 1878. Επίσημα, αυτό έγινε το 1885. Δυστυχώς, οι διώξεις των Ελλήνων από τους Βουλγάρους ήταν συνεχείς. Οι ελληνικοί πληθυσμοί άρχισαν να εγκαταλείπουν με ταχείς ρυθμούς την περιοχή, ιδιαίτερα από τις αρχές του 20ου αιώνα. Αποκορύφωμα των βουλγαρικών διώξεων ήταν η σφαγή της Αγχιάλου, το 1906. Οι κάτοικοί της ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου Έλληνες… Και σε όσα έγιναν στην Ανατολική Ρωμυλία έχουμε αναφερθεί σε παλαιότερα άρθρα.

Ας επιστρέψουμε όμως στους διωγμούς των Ελλήνων από τους Νεότουρκους μεταξύ 1913-1918. Αυτοί μπορούν να χωριστούν σε τρεις περιόδους: Η πρώτη ξεκινά από τον Μάρτιο του 1913 και τερματίζεται τον Οκτώβριο του 1914. Ξεκίνησαν από την οθωμανική, τότε, Θράκη και επεκτάθηκαν στα μικρασιατικά παράλια. Από τον Μάρτιο του 1914 οι διωγμοί έγιναν με πιο συστηματικό τρόπο.

Αποκορύφωμα, η σφαγή στην Παλαιά Φώκαια, πόλη με ακμαίο ελληνικό πληθυσμό, τον Ιούνιο του 1914 από Τούρκους στρατιώτες και τσέτες. Και ενώ οι διωγμοί συνεχίζονταν, η οθωμανική κυβέρνηση πρότεινε στην ελληνική, εθελούσια ανταλλαγή πληθυσμών: των Ελλήνων της Θράκης και του βιλαετίου του Αϊδινίου (Ιωνία), ως τα Στενά (Δαρδανέλια) και των Μουσουλμάνων της Μακεδονίας και της Ηπείρου.

Η ελληνική πλευρά, δεν αντέδρασε σε όσα εγκλήματα διέπραξαν οι Τούρκοι και δέχτηκε την ανταλλαγή. Αυτή δεν πραγματοποιήθηκε λόγω της έναρξης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μία από τις Κεντρικές Δυνάμεις (οι άλλες ήταν η Γερμανική Αυτοκρατορία, η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία και η Βουλγαρία).

Όπως είναι γνωστό, οι Κεντρικές Δυνάμεις ηττήθηκαν από τις Δυνάμεις της Αντάντ κατά τον Α’ ΠΠ. Πάντως, στον 1,5 περίπου χρόνο, από τον Μάρτιο του 1913, ως τον Οκτώβριο του 1914, 150.000 Έλληνες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και να έρθουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Η δεύτερη φάση των διωγμών, η πιο «ήπια» ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1914 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1916. Τον Νοέμβριο του 1914 η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπήκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ταλάτ πασάς, ενορχηστρωτής της γενοκτονίας των Αρμενίων, τηλεγράφησε στις οθωμανικές Αρχές να σταματήσουν τους διωγμούς των Ελλήνων. Αυτό έγινε μόνο και μόνο γιατί η Ελλάδα ήταν αρχικά ουδέτερη και οι Γερμανοί, που προσδοκούσαν την είσοδο της χώρας μας στον πόλεμο, στο πλευρό τους πίεσαν τους συμμάχους και… μαθητές τους Οθωμανούς να σταματήσουν τους διωγμούς των Ελλήνων.

Παρά την εντολή του Ταλάτ, οι διωγμοί σε βάρος των Ελλήνων δεν σταμάτησαν τελείως, με πρόφαση τις πολεμικές επιχειρήσεις. Τον Ιούνιο του 1915 εκκενώθηκαν τα Δαρδανέλια και η Καλλίπολη από τους Έλληνες που ζούσαν εκεί. Ακολούθησαν, η Πέραμος, τα νησιά της Προποντίδας και η περιοχή από τον Κόλπο του Αδραμυτίου απέναντι από τη Λέσβο, ως τις ακτές απέναντι από τη Σάμο. Το ίδιο έγινε και σε κάποιες περιοχές του Πόντου.

Πάντως, οι σφαγές δεν είχαν την έκταση των προηγούμενων. Οι επινοητικοί, σε αυτά τα θέματα, Τούρκοι, καθιέρωσαν την υποχρεωτική στρατολογία, ως την ηλικία των 48 ετών, ενώ οι υπόλοιποι άνδρες στάλθηκαν σε καταναγκαστικά έργα.

Η τελευταία περίοδος των διωγμών σε βάρος των Ελλήνων ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1916. Μετά την εκδήλωση του Κινήματος της Εθνικής Άμυνας ήταν φανερό ότι η Ελλάδα θα έμπαινε στον Α’ ΠΠ στο πλευρό των Δυνάμεων της Αντάντ. Παράλληλα, η τσαρική Ρωσία είχε εισβάλει στον Πόντο την άνοιξη του 1916. Οι Οθωμανοί ξεκίνησαν εκ νέου τις διώξεις εναντίον των Ελλήνων, με δολοφονίες, βία και τρομοκρατία.

Επίκεντρο ήταν κυρίως η περιοχή του Πόντου, όπου έγιναν γενοκτονικές επιχειρήσεις και εθνοτικές εκκαθαρίσεις. Βοήθησαν σε αυτό και οι μπολσεβίκοι που φρόντισαν να αποσύρουν τις ρωσικές δυνάμεις από τα πολεμικά μέτωπα και να εμφανιστούν λίγα χρόνια αργότερα ως «χορηγοί» του Κεμάλ. Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα των διωγμών 500.000 – 755.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τις εστίες τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και όσοι εκτοπίστηκαν εντός των ορίων της Αυτοκρατορίας).

Δυστυχώς, λόγω της μικρασιατικής καταστροφής του 1922, οι διωγμοί των Ελλήνων μεταξύ 1913-1918 έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα, έχουν ξεχαστεί ή είναι άγνωστοι. Συνεπώς, με όσα προηγήθηκαν τα 4,5 αυτά χρόνια ήταν σχεδόν βέβαιο ότι και οι Έλληνες της Ιωνίας θα είχαν την ίδια μοίρα με τους υπόλοιπους συμπατριώτες μας. Οι Νεότουρκοι επιδίωκαν τη δημιουργία ενός εθνικά ομοιογενούς κράτους, απαλλαγμένου από μη Μουσουλμάνους.

Είτε με γενοκτονία είτε με εθνοκαθάρσεις, οι Έλληνες της Ιωνίας ήταν βέβαιο ότι θα έπαυαν να υπάρχουν εκεί. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσανατολίστηκε στη διεκδίκηση της Ιωνίας, κάτι που πέτυχε με τη Συνθήκη των Σεβρών. Ορισμένοι σχολιαστές που κάνουν λόγο για γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις από ελληνικής πλευράς, σε περιοχές όπως π.χ. η Μακεδονία είτε είναι τραγικά ανιστόρητοι (πιθανότατα κάποιοι έχουν δει μόνο τα εξώφυλλα των σχολικών βιβλίων της Ιστορίας), είτε εγκάθετοι, υποκινούμενοι από ξένα, ίσως και ελληνικά κέντρα είτε πεμπτοφαλαγγίτες.

Αν διαπράχθηκε από κάποιους γενοκτονία, αυτοί ήταν οι Τούρκοι, που όπως είδαμε σε δύο άρθρα για τα εγκλήματά τους στη Μικρά Ασία (θα ασχοληθούμε ξανά με τον ατελείωτο κατάλογο αυτών των εγκλημάτων σε ένα ή δύο άρθρα) προέβησαν σε πράξεις που δεν τις χωράει ούτε ο πιο διεστραμμένος ανθρώπινος νους. Δυστυχώς, ποτέ η Ελλάδα δεν επιδίωξε να αναγνωριστεί η τουρκική γενοκτονία σε βάρος των Ελλήνων στη Μικρά Ασία και φυσικά η Τουρκία μονίμως καυχιέται ότι έριξε τους Έλληνες στη θάλασσα.

Για το αν έγινε γενοκτονία, στη Μικρά Ασία σε βάρος των Ελλήνων, μια λέξη με ευρύτατη χρήση τελευταία και ιδιαίτερα από ανθρώπους που αγνοούν παντελώς τι σημαίνει ο όρος, απλώς επαναλαμβάνουν άκριτα και μηχανικά κάτι που άκουσαν ή διάβασαν..

Τα βιλαέτια, τα σαντζάκια και οι κάτοικοι της Μ. Ασίας (1921)

Το 1921, ενώ δηλαδή φαινόταν ότι εδραιώνεται η ελληνική κυριαρχία στη Μικρά Ασία, ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο με τίτλο «ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ» (Έκδοση του ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΡΟΣ ΔΙΑΔΟΣΙΝ ΩΦΕΛΙΜΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ). Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε το 1995. Ο Κοντογιάννης κάνει αναφορές σε όλα τα βιλαέτια της Μικράς Ασίας και όχι μόνο. Συγκεκριμένα αναφέρεται σε 8 βιλαέτια, 2 σαντζάκια και στην, όπως γράφει, Μικρασιατική Κωνσταντινούπολη. Τα βιλαέτια είναι τα εξής: Τραπεζούντος, Κασταμονής, Σεβαστείας, Αγκύρας, Ικονίου, Αδάνων, Προύσης ή Χουδαβενδικιάρ και Αϊδινίου ή Σμύρνης, τα σαντζάκια (μουτεσαριφλίκια) αυτά της Νικομήδειας και της Βίγας και η Μικρασιατική Κωνσταντινούπολη, που αναφέρεται ξεχωριστά.

Σύμφωνα με τον Π. Κοντογιάννη, στη Μ. Ασία ζούσαν τότε: Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Κούρδοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι (απόγονοι των Φράγκων, που εγκαταστάθηκαν στις παραλιακές πόλεις της Μ. Ασίας μετά τις σταυροφορίες), Τουρκομάνοι, γνήσιοι Τούρκοι, νομάδες όμως, Κιζιλμπάσηδες (Ερυθροκέφαλοι) ή Ταχτατζήδες (Πριονιστές), φυλή μογγολικού «τύπου», Τσετμήδες, νομαδική φυλή μογγολικού τύπου, γνωστοί και ως Τσεπνήδες, Γιουρούκοι, που μιλούσαν γλώσσα διαφορετική από την τουρκική, αποστρέφονταν τους Τούρκους και συμπαθούσαν τους Έλληνες, Ζεϊμπέκηδες, Αφσάροι, καταγόμενοι από τη ΒΔ Περσία, Τονιαλήδες, κάτοικοι της Τόνιας (της αρχαίας Θρανίας), Λαζοί, Οφίτες και Οφλήδες, απόγονοι των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, Φελάχοι, επίσης συμπαθούντες τους Χριστιανούς, Αθίγγανοι που ζούσαν κυρίως στη Νικομήδεια, Κιρκάσιοι που εγκαταστάθηκαν στη Μ. Ασία στα μέσα του 19ου αιώνα, Τάταροι, μετανάστες από την Κριμαία και τη Δοβρουτσά, Γεωργιανοί, περίπου 50.000 τότε στη Μ. Ασία, Βόσνιοι και Πομάκοι που εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία μετά το 1878, ενώ μετά το 1897 εγκαταστάθηκαν εκεί Τουρκοκρητικοί και τέλος Άραβες, Μουσουλμάνοι, αλλά και Χριστιανοί Ορθόδοξοι, λίγοι Μαρωνίτες, λίγοι Πέρσες, Αφγανοί στην Ταρσό της Κιλικίας, Ευρωπαίοι εγκατεστημένοι κυρίως στα εμπορικά κέντρα και Αλβανοί, «πολλαχού της χώρας διεσπαρμένοι».

Πηγές:
Άγγελος Συρίγος-Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 50 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ», Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, 2022
ΤΑΣΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, «ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΚΑΘΑΡΣΗ, 1912-1922», Βιβλιόραμα Εκδόσεις, 2007
ΣΠΥΡΙΔΩΝ Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ, «ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΗΪΔΟΣ», βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, 2020
ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗΣ, «ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ», Α΄ έκδοση 1921, ανατύπωση, 1995.