Κερδισμένοι και χαμένοι στην... Pax Trumpiana: Ο νέος χάρτης της περιοχής και το παζλ των συμφερόντων

Τον γρίφο της Νέας Μέσης Ανατολής που επαγγέλλεται ο πρόεδρος των ΗΠΑ επιχειρούν να λύσουν όχι μόνο οι πρωταγωνιστές της κρίσης στη Μέση Ανατολή, αλλά και περιφερειακές και διεθνείς δυνάμεις καθώς, για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, υπάρχουν οι βάσεις για μία αναδιάταξη του χάρτη και των ισορροπιών της περιοχής.

Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν είναι ο πρώτος που ανακάλυψε τον όρο «Νέα Μέση Ανατολή». Και η κυβέρνηση Μπους, μετά τον πόλεμο στο Ιράκ, ονειρευόταν μια Νέα Μέση Ανατολή. Το 2006, τρία χρόνια μετά την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ, η τότε Αμερικανίδα ΥΠΕΞ Κοντολίζα Ράις δήλωνε μετά από ένα ταξίδι της στη Μέση Ανατολή: «Αυτό που βλέπει κανείς εδώ είναι, από μια άποψη, οι ωδίνες της γέννησης μιας Νέας Μέσης Ανατολής και ό,τι κι αν κάνουμε πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι προχωράμε προς αυτή τη Νέα Μέση Ανατολή και δεν επιστρέφουμε στην παλιά…».

Οι ωδίνες αυτές κράτησαν άλλα είκοσι χρόνια και η Νέα Μέση Ανατολή δεν γεννήθηκε· αντιθέτως, επιστρέψαμε στην παλιά. Μέχρι που ο νέος Αμερικανός πρόεδρος, ο οποίος μπήκε σαν σίφουνας στη δεύτερη θητεία του, δηλώνει αποφασισμένος, με τη χρήση ανορθόδοξης και αντισυμβατικής διπλωματίας, συνοδευόμενης από επίδειξη ισχύος και απειλές επιβολής, να μην αφήσει την κληρονομιά του να περιοριστεί απλώς σε μια συμφωνία εκεχειρίας.

Παρά το γεγονός ότι ο δρόμος προς τη δημιουργία αυτής της Νέας Μέσης Ανατολής είναι ακόμη μακρύς και αβέβαιος, ήδη από την πρώτη παρέμβαση του Τραμπ διαμορφώνεται ένα νέο πλαίσιο και αναπροσαρμόζονται οι ισορροπίες στην περιοχή.

Ωστόσο, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, με την αυθημερόν επίσκεψή του στην περιοχή και τις «παραστάσεις» που έδωσε στην Κνεσέτ και στο Σαρμ ελ-Σέιχ, τόσο στην έναρξη όσο και στο κλείσιμο της Συνόδου, θέλησε με εμφατικό τρόπο να στείλει ένα ακόμη μήνυμα: ότι αυτός είναι το μεγάλο «αφεντικό», σε έναν κόσμο που λανθασμένα θεωρεί πάντως ότι παραμένει «μονοπολικός».

Η παρουσία του Τραμπ, περιβαλλόμενου από ξένους ηγέτες που είχαν προσκληθεί στο αιγυπτιακό θέρετρο, εξέπεμπε την πλήρη περιφρόνηση για τη συμβατική διπλωματία και τους κανόνες εθιμοτυπίας. Δημόσια δεν απέφυγε να φερθεί ως κονφερανσιέ: παρουσίαζε τους προσκεκλημένους ηγέτες είτε με κάποια άκομψα σχόλια, είτε με ενοχλητικούς και προσβλητικούς υπαινιγμούς, είτε με ύμνους. Τουλάχιστον για όσους συμπαθεί, όπως ο ίδιος είπε, διευκρινίζοντας ότι είναι και εκείνοι στην αίθουσα τους οποίους δεν συμπαθεί, αλλά δεν το γνωρίζουν και ίσως το διαπιστώσουν αργότερα.

Επιδίωξη

Ήθελε έτσι να προσδώσει και διεθνή νομιμοποίηση στο εγχείρημά του με την παρουσία των ξένων ηγετών και να εξασφαλίσει επισήμως την προσφορά δυνάμεων που θα απαιτηθούν να αναπτυχθούν στη Λωρίδα της Γάζας, αλλά και τη χρηματοδότηση της ανοικοδόμησής της, χωρίς όμως να προσφέρει, πέραν της συμπάθειας, κάτι περισσότερο.

Ο Αμερικανός πρόεδρος κινδυνεύει να πέσει θύμα της πολυπλοκότητας της κρίσης στη Μέση Ανατολή, καθώς η επίτευξη εκεχειρίας ήταν το πιο απλό από τα βήματα που θα πρέπει να ακολουθήσουν προκειμένου να διατηρηθεί ο «μη πόλεμος», να αρχίσει να αποκαθίσταται η εμπιστοσύνη και να διαμορφωθούν οι μεταβατικές φάσεις μέχρι να αποκατασταθεί η ομαλότητα και να μπει η βάση για την αναζήτηση οριστικής, μόνιμης λύσης.

Πάντοτε υπάρχει ο κίνδυνος εξάντλησης του ενδιαφέροντος ή υποχρεωτικής μετακίνησής του σε άλλες, πιο επείγουσες κρίσεις.

Το προσωπικό ενδιαφέρον πάντως του ίδιου του Αμερικανού προέδρου, λόγω της σχέσης του με το Ισραήλ αλλά και με τις πλούσιες χώρες του Κόλπου, καθώς και η παρουσία του γαμπρού του, Τζάρεντ Κούσνερ, που έχει και ισχυρούς επιχειρηματικούς δεσμούς με τις χώρες της περιοχής, είναι εγγυήσεις ότι δεν θα εγκαταλείψει εύκολα την προσπάθεια.

Το Ισραήλ παραμένει ο δυνατός παίκτης στην περιοχή και, παρά τη διεθνή απομόνωσή του, κατάφερε με την υποστήριξη των ΗΠΑ να επιτύχει σχεδόν όλους τους στόχους που είχε θέσει μετά την 7η Οκτωβρίου: την επιστροφή των ομήρων και την εξουδετέρωση της Χαμάς. Το δεύτερο σκέλος, βεβαίως, έχει ακόμη δρόμο· ήδη στη Γάζα υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις για το αν, πώς και πότε πρέπει να υπάρξει γενικός αφοπλισμός της Χαμάς και των άλλων ένοπλων οργανώσεων. Και αυτό θα είναι διαρκώς ένα από τα σημεία τριβής.

Το Ισραήλ, όμως, σπατάλησε τεράστιο πολιτικό, οικονομικό και διπλωματικό κεφάλαιο για να απελευθερώσει τελικά ζωντανούς μόνο ένα μέρος των ομήρων, χωρίς να κατορθώσει να εξοντώσει πλήρως τη Χαμάς, αν και ισοπέδωσε τη Γάζα. Μπορεί ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου να επιμένει ότι η στρατιωτική ισχύς του Ισραήλ οδήγησε στην τωρινή εκεχειρία, όμως τα δύο χρόνια που πέρασαν έδειξαν μια εμφανή αδυναμία του Ισραηλινού Στρατού να αντιμετωπίσει πλήρως τη Χαμάς στο ναρκοπέδιο της Γάζας. Επίσης, στα δύο χρόνια πολέμου, μετά το σοκ του αιφνιδιασμού της 7ης Οκτωβρίου (για το οποίο ακόμη δεν έχει γίνει πλήρης έρευνα ώστε να αποδοθούν ευθύνες), το Ισραήλ αντιλήφθηκε ότι, παρά τον υπερσύγχρονο και πολυδάπανο αντιαεροπορικό Θόλο που είχε δημιουργήσει, παραμένει ευάλωτο σε πλήγματα κορεσμού της αεράμυνας και σε επιθέσεις με drones ή ακόμη και πυραύλους Cruise.

Το Ισραήλ έχει να αντιμετωπίσει μια σειρά από προκλήσεις στη Γάζα, αλλά και στη Δυτική Οχθη. Η μεγάλη πρόκληση για το Ισραήλ τώρα είναι να μπορέσει να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον υπόλοιπο κόσμο, με κυβερνήσεις δεκάδων χωρών που καταδίκασαν τους αδιάκριτους βομβαρδισμούς στη Γάζα κατηγορώντας το ευθέως για γενοκτονία, αλλά και με την παγκόσμια κοινή γνώμη, η οποία βλέπει με μεγάλη ευαισθησία το Παλαιστινιακό και σε συνδυασμό με την οργή που έχει προκληθεί από τις εικόνες καταστροφής, οδηγείται σε φαινόμενα αναβίωσης ακραίου αντισημιτισμού.

Νέες ισορροπίες

Οι νέες ισορροπίες διαμορφώνονται με επίκεντρο το Ισραήλ, αλλά και πέρα από αυτό. Το Ισραήλ θα πρέπει πρωτίστως να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τους Αραβες γείτονές του, την Ιορδανία, την Αίγυπτο, αλλά και τα ΗΑΕ και το Κατάρ. Το μεγάλο στοίχημα είναι η Σαουδική Αραβία, η οποία παραδοσιακά δεν καίγεται για το Παλαιστινιακό, όμως ο ηγετικός ρόλος που θέλει να έχει στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο δεν θα της επιτρέψει να αποδεχθεί καμία χαλάρωση απέναντι στο Ισραήλ εάν δεν υπάρξουν απτά βήματα στο Παλαιστινιακό. Και αυτό σημαίνει όχι μόνο την ανοικοδόμηση της Γάζας και την ομαλοποίηση της ζωής στη Γάζα και στη Δυτική Οχθη, αλλά και την ανάληψη μέτρων και πρωτοβουλιών που θα οδηγήσουν στη λύση των δύο κρατών.

Η προοπτική της λύσης δύο κρατών είναι το κλειδί των εξελίξεων στη Μέση Ανατολή, καθώς μόνο αυτή μπορεί οριστικά να δρομολογήσει την ειρήνευση στην περιοχή, την αναγνώριση του δικαιώματος ύπαρξης του Ισραήλ και την ομαλοποίηση των σχέσεών του με τον μουσουλμανικό αραβικό κόσμο, ανοίγοντας νέες προοπτικές ανάπτυξης σε ολόκληρη την περιοχή.

Η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ βλέπουν πάντως με αρκετή καχυποψία την ενεργό εμπλοκή στη Γάζα του Κατάρ και της Τουρκίας, καθώς οι δύο χώρες, προστάτιδες της Χαμάς αλλά και της Μουσουλμανικής Αδελφότητας (κυρίως η Τουρκία), ξυπνούν μνήμες από τη συμμαχία τους στην ενδοαραβική αντιπαράθεση στον Κόλπο.

Το ξεκλείδωμα των σχέσεων του Ισραήλ με τη Σαουδική Αραβία θα αποτελέσει το άλλοθι και για άλλες μουσουλμανικές χώρες να αναγνωρίσουν το Ισραήλ και συγχρόνως θα διευκολύνει την υλοποίηση σχεδίων όπως εκείνο του IMEC, το οποίο πάγωσε λόγω του πολέμου στη Γάζα· ένα σχέδιο που είναι εναλλακτικό και ανταγωνιστικό προς το κινεζικό Belt and Road.

Ο Τραμπ, πάντως, ετοιμάζει ένα μεγάλο δώρο στη Σαουδική Αραβία, καθώς, σύμφωνα με πληροφορίες, κατά την επίσκεψη του πρίγκιπα διαδόχου Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν στον Λευκό Οίκο τον Νοέμβριο, θα υπογραφεί μια νέα αμυντική συμφωνία, που θα προσομοιάζει με την πρόσφατη συμφωνία ΗΠΑ - Κατάρ, προσφέροντας εγγυήσεις ασφαλείας έναντι επιθέσεων, χωρίς να απαιτείται επικύρωση από τη Γερουσία.

Η Αίγυπτος εδραίωσε τη θέση της ως έντιμου μεσολαβητή, διατηρώντας λεπτές ισορροπίες και αποφεύγοντας, ακόμη και σε εξαιρετικά δύσκολες στιγμές, την υπονόμευση των σχέσεων με το Ισραήλ, προστατεύοντας συγχρόνως τα συμφέροντα των Παλαιστινίων.

Ο πρόεδρος Αλ Σίσι κατόρθωσε να ενισχύσει τη σχέση του με τον Αμερικανό πρόεδρο σε μια στιγμή που είχε ανάγκη τη στήριξη των ΗΠΑ τόσο σε οικονομικό επίπεδο όσο και στο ζήτημα των εξοπλισμών, όπου πολύ συχνά τα θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κράτους δικαίου αποτελούν εμπόδιο για την Αίγυπτο στο Κογκρέσο.

Η Αίγυπτος, μέσω της κρίσης, ενίσχυσε τους δεσμούς της με τις αραβικές χώρες του Κόλπου, οι οποίες στηρίζουν και οικονομικά τη χώρα, ενώ έκανε σημαντικά βήματα για την πλήρη αποκατάσταση των σχέσεων με την Τουρκία, με την οποία πλέον συνομιλεί για τη Γάζα, τη Λιβύη και την Ανατολική Μεσόγειο.

Η ευκαιρία του Ερντογάν

Αδιαμφισβήτητα, η εξέλιξη της πρωτοβουλίας Τραμπ ωφέλησε την Τουρκία, η οποία απέκτησε ρόλο που αποδίδει τόσο στην ισχύ της όσο και στην παραδοσιακή σχέση της με την περιοχή. Παράλληλα, θεωρεί ότι η εξέλιξη αυτή νομιμοποιεί την επιλογή για τις σχέσεις που διατηρεί με τη Χαμάς, για τις οποίες έχει συχνά κατηγορηθεί ο Ταγίπ Ερντογάν. Ο πόλεμος στη Γάζα αποτέλεσε την ευκαιρία που αναζητούσε ο Τούρκος πρόεδρος να αναδειχθεί ως υπέρμαχος της παλαιστινιακής υπόθεσης, αλλά και των απανταχού μουσουλμάνων. Παράλληλα, του έδωσε τη δυνατότητα να ξαναπιάσει το νήμα των σχέσεων με τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και την Αίγυπτο, σχέσεις που είχαν διαρραγεί στο πρόσφατο παρελθόν.

Ωστόσο, το πιο σημαντικό είναι ότι, παρότι ακολούθησε την πιο ακραία αντιισραηλινή ρητορική και πολιτική, κατόρθωσε να «μιλήσει» στον Τραμπ, ο οποίος επανειλημμένα εξέφρασε θαυμασμό για τον Ερντογάν, επαναλαμβάνοντας ότι προτιμά τους «σκληρούς ηγέτες» και όχι τους «αδύναμους». Η σχέση αυτή γεννά προσδοκίες ότι ο πρόεδρος των ΗΠΑ θα ανταμείψει την Τουρκία στα ζητήματα που έχει θέσει στο τραπέζι: τα F-35, τη Συρία, αλλά και την υπόθεση της Halkbank. Κυρίως, όμως, στην αναγνώριση της sui generis θέσης της Τουρκίας ως μέλους της Ατλαντικής Συμμαχίας, που έχει ταυτόχρονα την ελευθερία κινήσεων να «λοξοκοιτάζει» άλλοτε προς τη Μόσχα, άλλοτε προς το Πεκίνο ή την Τεχεράνη.

Η υπερεπέκταση της Τουρκίας και η προσπάθειά της να δημιουργήσει ζώνες τουρκικής επιρροής στη Μέση Ανατολή, με αναφορές στην παρουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκαλούν αρνητικά αντανακλαστικά και αντισυσπειρώσεις.

Το μεγάλο ερώτημα είναι αν η συνολική προσπάθεια για ειρήνευση στη Μέση Ανατολή δημιουργήσει πειρασμούς για μια γενικότερη ρύθμιση των προβλημάτων της περιοχής, μεταξύ αυτών και του Κουρδικού, των Ελληνοτουρκικών, καθώς και του Κυπριακού.

Η διπλωματία Τραμπ έδειξε τα δόντια της στη Γάζα και τρομάζει. Τουλάχιστον όσους δεν είναι με την πλευρά των «σκληρών» που θαυμάζει και συμπαθεί ο Αμερικανός πρόεδρος.