Τι συνδέει Χριστιανούς και Μπεκτασήδες στη Θράκη: Οι σχέσεις, τα κοινά λατρευτικά έθιμα, οι ζωοθυσίες

Η διάταξη του υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού με την οποία προβλέπεται η αναγνώριση ως θρησκευτικού Νομικού Προσώπου, της θρησκευτικής κοινότητας των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Μουσουλμάνων της Θράκης συζητήθηκε αρκετά, κυρίως γιατί αφορά κάποιους συμπατριώτες μας της Θράκης, που ελάχιστοι πέρα από την ακριτική αυτή περιοχή μας γνωρίζουν.

Με τους Μπεκτασήδες Αλεβίτες έχουμε ασχοληθεί, σε ανύποπτο χρόνο, στις 23/12/2019, σε άρθρο μας, με τίτλο «Μπεκτασισμός: ο Δούρειος Ίππος του Ισλάμ στα Βαλκάνια».

Η αλήθεια είναι, ότι ο τίτλος του άρθρου μπορεί να ξενίζει και να προκαλεί. Να διευκρινίσουμε λοιπόν ότι ναι μεν αρχικά οι Μπεκτασήδες αξιοποιήθηκαν από τους Οθωμανούς, για την κατάκτηση ορισμένων περιοχών, όπως η Θράκη και τον προσηλυτισμό Χριστιανών, κυρίως οπαδών χριστιανικών αιρέσεων, όμως μετά τη διατάραξη των σχέσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των Μπεκτασήδων (15ος αιώνας), η συμπεριφορά των τελευταίων απέναντι στους Χριστιανούς άλλαξε ριζικά.

Ο Ευστράτιος Χ. Ζεγκίνης, στο βιβλίο του «Ο Μπεκτασισμός στη Δυτική Θράκη» αναφέρει τα εξής: «Στο στάδιο αυτό (ενν. τον 15ο αιώνα) ο Μπεκτασισμός αποτέλεσε πραγματικό καταφύγιο για τους Χριστιανούς της Θράκης που ήταν αναγκασμένοι από τα ίδια τα πράγματα να εξισλαμιστούν και να ενταχθούν στην τουρκική κοινωνία. Ο φιλελευθερισμός των Μπεκτασήδων σε συνδυασμό με τις φιλικές διαθέσεις που είχαν διαμορφωθεί ανάμεσα σ’ αυτούς και τους Χριστιανούς διευκόλυνε την προσέλευση των χριστιανών λαϊκών μαζών, γιατί με τον τρόπο αυτό εξασφάλιζαν τη δυνατότητα να διατηρήσουν πολλά χριστιανικά έθιμα και προπαντός την ελπίδα της επιστροφής τους στην πάτρια θρησκεία».

Στο άρθρο της 23/12/2019 μπορείτε να βρείτε πολλά στοιχεία για την ιστορία των Μπεκτασήδων και όσα τους ξεχωρίζουν από τους σουνίτες Μουσουλμάνους. Σήμερα, θα δούμε τα κοινά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα Χριστιανών και Μπεκτασήδων. Για το θέμα αυτό, πολύτιμα στοιχεία συγκέντρωσε ο Άγγλος αρχαιολόγος F. Hasluck που περιηγήθηκε την Ελλάδα από το 1889 ως το 1916.

Καρπός της περιοδείας του αυτής ήταν οι μελέτες «Ambigions Sanctuaries and Bektashi propaganda» και «Geographical Distribution of the Bektashi», που δημοσιεύτηκαν στο Annual of the British School of Athens XX (1913-1914), σελ. 94-122 και XXI (1914-1916), σελ. 84-124 αντίστοιχα. Μετά τον θάνατό του, το 1929, η σύζυγός του Margaret επανεξέδωσε τις μελέτες αυτές, με την προσθήκη ανέκδοτου, ως τότε, υλικού, με τον τίτλο «Christianity and Islam under the Sultans», σε δύο τόμους (Οξφόρδη 1929). Το έργο επανεκδόθηκε στη Νέα Υόρκη, το 1973.

Τα στοιχεία που παραθέτει ο Hasluck προέρχονται όμως από άλλες περιοχές και οι αναφορές στα κοινά λατρευτικά θρησκευτικά έθιμα Χριστιανών και Μπεκτασήδων στη Δυτική Θράκη είναι λιγοστές. Ο Ευστράτιος Ζεγκίνης, με επιτόπιες επισκέψεις του και πολύχρονες επαφές του με τους Μπεκτασήδες της Θράκης και ορισμένους από τους Πομάκους, σουνίτες Μουσουλμάνους στο θρήσκευμα κατέγραψε τα έθιμα των Μπεκτασήδων που είναι ίδια (ή σχεδόν ίδια) με αυτά των Χριστιανών στην ακριτική Θράκη. Ας τα δούμε αναλυτικά.

Τα κοινά λατρευτικά θρησκευτικά έθιμα Χριστιανών και Μπεκτασήδων στη Θράκη.

α) Οι Μπεκτασήδες επισκέπτονται χριστιανικά παρεκκλήσια, κυρίως του Αγίου Γεωργίου για να προσευχηθούν ή να προσφέρουν θυσίες ζώων (κουρμπάνι), τη μέρα της γιορτής του Αγίου ή σε άλλη ημερομηνία που αυτοί καθορίζουν. Τα παρεκκλήσια αυτά είναι:

i) του Αγίου Γεωργίου Δρυμιάς, της κοινότητας Πασχαλιάς, 40 χλμ ΒΔ της Ξάνθης.

ii) του Αγίου Γεωργίου Πόταμου, 4 χλμ έξω από την Αλεξανδρούπολη, στον δρόμο προς Άβαντα.

iii) του Αγίου Γεωργίου (ή Αγίου Κωνσταντίνου) Λουτρού 13 χλμ από την Αλεξανδρούπολη, στον δρόμο προς Φέρες. Οι κάτοικοι του Λουτρού ήταν πρόσφυγες από την Κεσσάνη της Ανατολικής Θράκης που όταν πήγαν στη νέα τους πατρίδα, ονόμασαν την εκκλησία Άη Κωνσταντίνο, καθώς αυτό ήταν το όνομα της κεντρικής εκκλησίας της Κεσσάνης. Οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής όμως τους συνέστησαν να το λένε Άη Γιώργη. Έτσι, η εκκλησία έχει δύο ονόματα: Άγιος Γεώργιος και Άγιος Κωνσταντίνος.

iv) του Αγίου Γεωργίου Πετρωτών, 32 χλμ ΝΑ της Κομοτηνής, στο τέλος του δρόμου που συνδέει την Κομοτηνή με τους Ασκητές. Η εκκλησία βρίσκεται σε βραχώδη λόφο, που απέχει 15’-20’ από τον δρόμο.

Τα παρεκκλήσια αυτά χρησιμοποιήθηκαν στα χρόνια της τουρκοκρατίας από τους Μπεκτασήδες και άλλους μη σουνίτες Μουσουλμάνους ως τεκέδες (ένα είδος μουσουλμανικών μοναστηριών για δερβίσηδες). Μάλιστα, ενώ οι τεκέδες απαγορεύτηκαν στην Τουρκία από τον Κεμάλ Ατατούρκ το 1925, στη χώρα μας δεν ίσχυσε το ίδιο. Οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι των περιοχών όπου βρίσκονται οι ναοί που αναφέραμε, τους ονομάζουν τεκέδες.

β) Οι Μπεκτασήδες λατρεύουν Χριστιανούς αγίους, τους οποίους ταυτίζουν με Μουσουλμάνους αγίους. Ο κυριότερος από τους Χριστιανούς αγίους που τιμούν οι Μπεκτασήδες – Κιζιλμπάσηδες της Δ. Θράκης είναι ο Άγιος Γεώργιος. Τον ταυτίζουν με τον Προφήτη Ηλία και τον ονομάζουν Hiderellez. Το σύνθετο αυτό όνομα παράγεται από τα ονόματα Hizir, που κατά τους Μπεκτασήδες είναι ο άγιος που προστατεύει τις θάλασσες και Ελλέζ ή Ιλ(γ)ιάς, Ηλίας δηλαδή, τον οποίο θεωρούν προστάτη της ξηράς. Στους Μπεκτασήδες της Δ. Θράκης, ο προφήτης Ηλίας, συχνά ταυτίζεται με τον καβαλάρη Άγιο Γεώργιο.

Πάντως, όπως και στους Χριστιανούς, έτσι και στους Μπεκτασήδες ο προφήτης Ηλίας λατρεύεται στις κορυφές των βουνών, όπως αυτή της Ανατολικής οροσειράς της Ροδόπης που την ονομάζουν Χίλγια. Οι Μπεκτασήδες επίσης αναφέρονται με ευλάβεια στο όνομα της Παναγίας. Αυτό το κάνουν και οι Πομάκοι που δεν ανήκουν στον Μπεκτασισμό. Σε πομακικές περιοχές μάλιστα, όπως στο Ωραίο Ξάνθης και τον Κέχρο Ροδόπης, υπάρχουν τοπωνύμια όπως Τεοτόκα και Μαρικόζ, που παραπέμπουν ευθέως στην Παναγία.

γ) Οι Μπεκτασήδες τηρούν εορτολόγιο στο οποίο περιλαμβάνονται και πρότυπα Χριστιανών αγίων. Να σημειώσουμε ότι οι γιορτές των Μπεκτασήδων είναι ακίνητες και δεν περιλαμβάνονται στο εορτολόγιο των σουνιτών Μουσουλμάνων. Πρώτη στη σειρά του εορτολογίου των Μπεκτασήδων είναι η γιορτή του Hiderellez που τελείται στις 6 Μαΐου.

Οι Θέρμες της Ξάνθης, ο Εχίνος, η Ρούσσα, η Σιδηρώ, τα Πετρωτά κ.ά. είναι μερικές από τις περιοχές όπου γίνονται πανηγυρικές εκδηλώσεις κατά το Χιντερελέζ, το οποίο εορτάζεται ακόμα και σε προάστια της Ξάνθης και της Κομοτηνής.

Δεύτερο στο μπεκτασικό εορτολόγιο είναι το Kirk kurban στις 15 Ιουνίου. Το επίκεντρο των εκδηλώσεων της μέρας αυτής είναι η Χλόη, που απέχει περίπου 70 χλμ. από την Κομοτηνή. Σε ένα λιβάδι, 3 χλμ ανατολικά της Χλόης συγκεντρώνονται αποκλειστικά άνδρες, που τελούν ζωοθυσίες. Τα σφάγια τεμαχίζονται και στη συνέχεια μαγειρεύονται σε μεγάλα καζάνια. Ακολούθως σερβίρονται σε μεγάλα, κοινά τραπέζια, στα οποία κάθονται όλοι οι παρευρισκόμενοι, εκτός από τους σουνίτες που θεωρούν το κρέας tekbirsiz («αδιάβαστο») και ότι η θυσία δεν έγινε σύμφωνα με το σουνιτικό τυπικό. Κατά τη διάρκεια του γεύματος, οι Μπεκτασήδες, χωρίς να προκαλούν τους σουνίτες φαίνεται ότι καταναλώνουν και ρακή.

Τρίτη στη σειρά μπεκτασική γιορτή είναι το πανηγύρι που ονομάζεται «Γιαγλά» («Πανήγυρη του Οροπεδίου»). Τελείται στις 3 Αυγούστου, στην ορεινή περιοχή Χίλγια, περίπου 20 χλμ. βόρεια της Ρούσσας. Και σ’ αυτή τη γιορτή απαγορεύεται αυστηρά η παρουσία γυναικών. Βασικό γνώρισμα της γιορτής του Γιαγλά είναι ότι πραγματοποιείται με τη φροντίδα ενός ατόμου που αναλαμβάνει την οργάνωση, αλλά και τα έξοδα που απαιτούνται για τη φιλοξενία των ξένων, το στήσιμο των στεγάστρων κ.ά. Το πρόσωπο αυτό ονομάζεται Γιαγλά Αγασή και υποχρεωτικά πρέπει να είναι κάτοικος της περιοχής δυτικά από το Διαβολόρεμα, παραπόταμο του Ερυθροπόταμου. Τα χωριά που βρίσκονται εκεί, είναι Μεγάλο Δέρειο, Ρούσσα, Άνω και Κάτω Μικράκιο, Γονικό, Μεσημέρι, Ουράνια, Χλόη, Χαμηλό και Άνω και Κάτω Καμπή.

Τα μεσάνυχτα, οι μυημένοι στο Τάγμα των Μπεκτασήδων πηγαίνουν στον τεκέ της Ρούσσας και κάνουν μυστηριακή σύναξη. Στη διάρκεια της γιορτής του Γιαγλά διοργανώνονται αγώνες πάλης μεταξύ νέων, με διαιτητή ενός γέροντα Μπεκτασή, ο οποίος, αν χρειαστεί, βρέχει τους παλαιστές με το νερό μιας μικρής στάμνας που κρατά στα χέρια του.

Τέταρτη μπεκτασική γιορτή είναι αυτή του Αλή Μπαμπά. Τελείται την Πέμπτη μετά τον Δεκαπενταύγουστο, στην Άνω Καμπή της Ροδόπης. Γιορτή των γυναικών παλαιότερα, τα τελευταία χρόνια συμμετέχουν σ’ αυτή και άνδρες. Τη μέρα της γιορτής, λίγο μετά την ανατολή του ήλιου, οι γυναίκες λούζονται σε ένα αγίασμα, το iz pinari που βρίσκεται ΒΑ του χωριού. Αποτελείται από μια πηγή, πίσω από την οποία υπάρχει μια μεγάλη βελανιδιά. Γύρω από την πηγή, ο χώρος είναι περιφραγμένος από ξερολιθιά. Στο κέντρο του υπάρχει ένας λάκκος σε σχήμα ανθρώπινου πέλματος.

Όσοι πάσχουν από κάποια ασθένεια, αλλά και οι υγιείς πηγαίνουν στο σημείο αυτό και αφού βγάλουν τα ρούχα τους περιβρέχουν το σημείο που πάσχει ή και ολόκληρο το σώμα τους τρεις φορές, με νερό που πήραν από την πηγή. Την ώρα που περιβρέχονται, αναφέρουν τρεις φορές την ασθένειά τους και τρεις φορές το όνομα του Θεού. Στη γιορτή του Αλή Μπαμπά πραγματοποιείται παζάρι και ζωοπανήγυρη. Δημόσια πάλη δεν πραγματοποιείται. Λέγεται όμως, ότι το βράδυ της γιορτής, γυναίκες συγκεντρώνονται σε κλειστό χώρο και παλεύουν μεταξύ τους.

Τελευταία γιορτή στον κύκλο του μπεκτασικού εορτολογίου είναι το Κασίμ, που εορτάζεται στις 8 Νοεμβρίου. Η γιορτή αυτή συμβολίζει την αρχή του χειμώνα. Παντού, οι Μπεκτασήδες τελούν ζωοθυσίες. Κύριο γνώρισμα του Κασίμ είναι ότι οι Μπεκτασήδες σφάζουν κοκόρια. Το ίδιο κάνουν και ορισμένοι Χριστιανοί του Διδυμότειχου. Ίσως πρόκειται για κατάλοιπο εθίμου των ειδωλολατρών, κατά το οποίο γινόταν θυσίες κοκοριών προς τιμήν του Ασκληπιού για να έχουν οι ειδωλολάτρες καλή υγεία.

δ) Οι Μπεκτασήδες τελούν ζωοθυσίες, ανάλογες με αυτές των Χριστιανών της Θράκης. Αυτές γίνονται κατά τον εορτασμό αγίων ή με αφορμή άλλων γεγονότων. Τα ζώα που θυσιάζονται είναι συνήθως μοσχάρια, αρνιά, κατσίκια και κοκόρια. Τα σφάγια, αφού τεμαχισθούν ψήνονται σε μεγάλα καζάνια και ύστερα τρώγονται μαζί με ψωμί που έχει φτιαχτεί ειδικά για τη γιορτή. Σε ορισμένες περιπτώσεις, θάβονται τα κόκαλα του μαγειρεμένου ή μη ζώου, κάτι που κάνουν και οι αναστενάρηδες.

ε) Οι Μπεκτασήδες επισκέπτονται τα αγιάσματα, πλένονται ή πίνουν το αγιασμένο νερό, όπως και οι Χριστιανοί. Οι παλαιότερες μαρτυρίες για το έθιμο αυτό υπάρχουν στον Αδριανουπολίτη ιστορικό Hibri (1604-1676), που αναφέρεται σε αγιάσματα των περιοχών Φερών και Φέκελης, αλλά και ένα ακόμα χριστιανικό αγίασμα που υπήρχε στην περιοχή της Αδριανούπολης. Εκτός από το αγίασμα της Άνω Καμπής στο οποίο αναφερθήκαμε, σημαντικό είναι ένα ακόμα που βρίσκεται στον Άγιο Γεώργιο (Άγιο Κωνσταντίνο) Τραϊανουπόλεως, στο οποίο είναι αναρτημένο το εικόνισμα του Αγίου Γεωργίου. Σύμφωνα με τη Raphaela Lewis και τον Τούρκο καθηγητή Ahmet Yasar Ocak, η συνήθεια αυτή των Μπεκτασήδων, αλλά και των Μουσουλμάνων γενικότερα, οφείλεται σε χριστιανική επίδραση.

στ) Μπεκτασήδες και Χριστιανοί που επισκέπτονται τα αγιάσματα, τα παρεκκλήσια, ακόμα και τους τάφους των Μπεκτασήδων αγίων κρεμούν μια κλωστή ή ένα κομμάτι από τα ρούχα τους σε ένα δέντρο που βρίσκεται κοντά στον τόπο του προσκυνήματος. Μάλιστα, κάποιοι που πάσχουν σε κάποιο σημείο του σώματός τους κρεμούν ολόκληρο το ρούχο που καλύπτει το σημείο αυτό. Ανάλογη συνήθεια έχουν και ορισμένοι Χριστιανοί του Διδυμοτείχου και

ζ) Οι Μπεκτασήδες και οι Κιζιλμπάσηδες (κάποιοι τους ταυτίζουν με τους Μπεκτασήδες, άλλοι θεωρούν ότι υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ τους), αλλά και ορισμένοι σουνίτες Πομάκοι, όταν επισκέπτονται χριστιανικά παρεκκλήσια αφιερώνουν διάφορα αντικείμενα, όπως και οι Χριστιανοί (αφιερωματικές πλάκες με εδάφια του Κορανίου, κεντητά καλύμματα, προσόψια, μικρές στάμνες, σκούπες, ξύλινα πέδιλα, κομπολόγια κ.ά). Και στους τεκέδες αφιερώνουν συνήθως μαξιλαράκια, σκούπες, ξύλινα πέδιλα, μικρές στάμνες, κομπολόγια κ.ά. Αλλά και στους τάφους των Μπεκτασήδων (κλειστούς και υπαίθριους), ανάβουν κεριά.

Επίλογος

Τα κοινά λατρευτικά έθιμα Χριστιανών και Μπεκτασήδων στη Θράκη οφείλονται στις καταβολές των Μπεκτασήδων αλλά κυρίως στη μακροχρόνια συμβίωσή τους. Ο Μπεκτασισμός είναι ένα λαϊκό θρησκευτικό κίνημα, με εκλαϊκευμένη διδασκαλία, κατάλληλη για τις πνευματικές ικανότητες των οπαδών του. Αυτός είναι ο λόγος που δεν συναντάμε διεκκλησιαστικές σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Μπεκτασήδων στα χρόνια της τουρκοκρατίας, αν και οι μεν και οι δε είχαν την ίδια σκληρή αντιμετώπιση από το σουνιτικό οθωμανικό κράτος.

Πηγή: Ευστράτιου Χ. Ζεγκίνη, «Ο ΜΠΕΚΤΑΣΙΣΜΟΣ ΣΤΗ Δ. ΘΡΑΚΗ», Β’ ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1996.