Η ιστορία της Ελλάδας σε πίνακες: Οι άγνωστες ιστορίες πίσω από τους θησαυρούς της Συλλογής της Τραπέζης της Ελλάδος

Αρκεί να ανατρέξει κανείς σε συγκεκριμένα έργα τέχνης για να δει να ξεδιπλώνεται όλη η Ιστορία της Ελλάδας, οι αγωνίες και οι χαρές της, να ενώνονται οι διαφορετικοί δρόμοι που σφράγισαν τις πιο σημαντικές της στιγμές μέσα από διαδρομές ανεξίτηλες: εξ ου και ο τίτλος «Διαδρομές στην τέχνη. Εργα από τη συλλογή της Τραπέζης της Ελλάδος» που επιλέχθηκε για τη μεγάλη έκθεση που μόλις άνοιξε τις πύλες της στην Πινακοθήκη Χανίων με 99 κορυφαία έργα από την ιστορική συλλογή της τράπεζας που φέρουν τους δικούς τους συμβολισμούς και ιστορίες και έχουν χαράξει τη δική τους επική διαδρομή.

Αυτή είναι που επαναπροσδιορίζεται εκ νέου εδώ στην άκρη της Ελλάδας, όπου η ομορφιά συναντά τη θάλασσα, το γαλανό και το λευκό αποκτούν μια άλλη ελευθερία. Ωστόσο ούτε ο χώρος, ούτε το μέρος είναι τυχαία, αφού στο ιστορικό και ιδανικά ανακαινισμένο κτίριο της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων είχε εγκατασταθεί προσωρινά τον Απρίλιο του 1941 η διοίκηση της Τραπέζης της Ελλάδος, ενώ ο χρυσός της χώρας, όπως μας πληροφορεί με την ομιλία του ο δραστήριος αντιδήμαρχος Πολιτισμού Γιάννης Γιαννακάκης, «είχε ήδη μεταφερθεί για ασφάλεια από τα θησαυροφυλάκια της Αθήνας στο υποκατάστημα της τράπεζας στο Ηράκλειο».

Μια μεταφορά, γεμάτη ιστορικό βάρος, συναισθηματική αξία και μνήμες που είναι σημαντική για τη διατήρηση της συλλογικής μας ταυτότητας που αναδιπλώνεται μέσα από τέτοιες κινήσεις. Οπως, άλλωστε, τόνισε στον χαιρετισμό του και ο ίδιος ο διοικητής Γιάννης Στουρνάρας, «τα έργα τέχνης αντανακλούν ισχυρές ιδέες, αξίες και συμβολισμούς διαφορετικών εποχών. Δημιουργίες που αναφέρονται σε σημαίνοντες τόπους και χρονικά ορόσημα τόσο της ελληνικής τέχνης όσο και της ελληνικής Ιστορίας».

Από τον πραγματικό στον συμβολικό χρυσό, λοιπόν, της κραταιάς πολιτιστικής ιστορίας που χαράζουν τα έργα τέχνης και σε μια πράξη ύψιστης αξίας, καθώς παρελαύνουν μπροστά από τα μάτια μας έργα των Γύζη, Παπαλουκά, Βολανάκη, Τέτση, Λασκαρίδου, Φλωρά-Καραβία, Κεσσανλή, Τσαρούχη, Πρέκα, Κεσσανλή, Ρόρρη κ.ά. Βλέποντας, μάλιστα, τους τουρίστες να κοιτούν με περιέργεια τον κόσμο που είχε συρρεύσει στην πινακοθήκη το βράδυ των εγκαινίων, σε αυτό τον όμορφο δρόμο που ενώνει την καρδιά των Χανίων με το επιβλητικό λιμάνι, αυτομάτως σκέφτεται κανείς ότι ίσως αυτά τα έργα να ήταν ο καλύτερος τρόπος για να συστήσουμε τον πολιτισμό μας σε ένα ξένο βλέμμα: από τους ζωγράφους της Σχολής του Μονάχου που πήγαν στα κορυφαία καλλιτεχνικά κέντρα της Ευρώπης για να μετοικήσουν κατόπιν το νέο πνεύμα στα καθ’ ημάς ως τους ανατρεπτικούς αφαιρετικούς ζωγράφους των ημερών μας που σήμαναν το πέρασμα σε μια νέα εποχή.

Το καλό είναι ότι οι διοικητές της Τραπέζης της Ελλάδος δεν προσπέρασαν τον τεράστιο εικαστικό πλούτο της χώρας φροντίζοντας να εμπλουτίσουν τη συλλογή με έργα μεγάλης συμβολικής και πραγματικής αξίας που το καθένα διαρθρώνει τη δική του ιστορία. «Μέσα από κάθε χρονικό κανάλι, η έκθεση φανερώνει τις αισθητικές προτιμήσεις και τις επιδιώξεις τής εκάστοτε εποχής, ενώ παράλληλα αποτυπώνει τους τρόπους με τους οποίους η εικαστική έκφραση εξυπηρέτησε και εξυπηρετεί ποικίλους προορισμούς και στόχους -καλλιτεχνικούς, ιδεολογικούς, κοινωνικούς- συζητώντας και προωθώντας τα αντίστοιχα ερεθίσματα και μηνύματα προς τους θεατές της», επεσήμανε χαρακτηριστικά η επιμελήτρια της έκθεσης Χάρις Κανελλοπούλου.

Εποχές και τάσεις

Ανατέμνοντας τις διαφορετικές φάσεις αυτής της εικαστικής πορείας, η έκθεση χαράζει διαφορετικές διαδρομές σε κάθε όροφο: στον πρώτο όροφο συναντάμε τη γενιά της λεγόμενης Σχολής του Μονάχου, με έργα των Νικόλαου Γύζη, του Νικηφόρου Λύτρα, του Κωνσταντίνου Βολανάκη και του Ιωάννη Αλταμούρα, ενώ στον δεύτερο περνάμε στις επιδραστικές νέες αναπαραστάσεις που χάραξαν τις αλλαγές του 20ού αιώνα: Παρθένης, Παπαλουκάς, Μαλέας, Βυζάντιος, Τάσσος, Τέτσης, Κατράκη.

Στην τρίτη ενότητα συναντάμε καλλιτέχνες από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα με την αφαιρετική τέχνη να αποτελεί σήμα κατατεθέν: από τον Τσαρούχη και τον Κεσσανλή έως τη Ρένα Παπασπύρου, τον Εδουάρδο Σακαγιάν, τον Γιώργο Ρόρρη και τη Βάνα Ξένου. Οπως τόνισε ο δήμαρχος Χανίων Παναγιώτης Σημανδηράκης, που κρύβεται πίσω από τέτοιες κινήσεις: «Η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων τα τελευταία χρόνια διένυσε τη δική της διαδρομή στην τέχνη με βήματα διαδοχικά. Βήματα που μας οδήγησαν σε τούτη την εξαιρετική έκθεση, η οποία υπόσχεται να μας φέρει πιο κοντά στον κόσμο της νεοελληνικής τέχνης και σε σπουδαίους εκπροσώπους της».

Γιάννης Κεφαλληνός

Το έργο με τη δεσπόζουσα κεφαλή του μέγα στρατηλάτη, σε ένα από τα πιο εμβληματικά που σχεδίασε ο Γιάννης Κεφαλληνός, δεν είναι μόνο αντιπροσωπευτικό της λεπτεπίλεπτης χαρακτικής τέχνης του, ικανής να «αντιλαμβάνεται την ελληνική φύση και ελληνική ψυχή», όπως έγραφε γι’ αυτόν ο Ιων Δραγούμης αλλά και συνώνυμο της εξέλιξης της ελληνικής τέχνης και χαρακτικής. Κατά πολλούς, συνιστά την πιο εκφραστική απεικόνιση του ιδρυτή της Αλεξάνδρειας, όπου μεγάλωσε ο Κεφαλληνός, ενώ οι περισσότεροι θα το θυμόμαστε ως τη μορφή που στόλισε τα ελληνικά εκατόδραχμα. Πάντοτε ανήσυχος πνευματικά, κοσμοπολίτης και αεικίνητος, ο Κεφαλληνός υπήρξε διαμορφωτής μιας ολόκληρης γενιάς χαρακτών και εικαστικών και ένας από τους πιο πρωτοπόρους καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών.

Εκτός, όμως, από ικανότατος εικαστικός και πνευματικός δάσκαλος, ο Κεφαλληνός διακρινόταν για το ασυμβίβαστο πνεύμα του που δεν έβρισκε στεγανά, αφού είχε τολμήσει να αποτυπώσει το κλίμα μιας ολόκληρης εποχής, αλλά και να σατιρίσει με τα σκίτσα του ακόμα και τον ίδιο τον ποιητή Κ.Π. Καβάφη. Σκίτσα του, άλλωστε, στο ίδιο μήκος κύματος είχαν φιλοξενηθεί στο σατιρικό περιοδικό «Μάσκα».

Θάλεια Φλωρά-Καραβία

Θέλει σίγουρα αρετή και τόλμη για μια γυναίκα στις αρχές του περασμένου αιώνα να καταφέρει να επιβληθεί στον άκρως ανδροκρατούμενο τομέα των εικαστικών τεχνών και στη συντηρητική ελληνική κοινωνία, όπως αντίστοιχα θέλει διορατικότητα, εκ μέρους της τράπεζας, ώστε να φροντίσει να αγοράσει έναν πίνακα-σημείο αναφοράς μιας από τις πιο παραγωγικές, αν όχι της πιο παραγωγικής, ζωγράφους στην ελληνική Ιστορία.

Στον πίνακα όπου απεικονίζεται ο σύζυγος της ζωγράφου Νίκος Καραβίας, επιφανής εκπρόσωπος της ελληνικής παροικίας και ιδιοκτήτης των πιο γνωστών ελληνόφωνων εφημερίδων της Αιγύπτου -από το «Κάιρον» μέχρι τη γνωστή εκδοση «Η Εφημερίς»- όλα μοιάζουν να συμβαίνουν για πρώτη φορά: για πρώτη φορά μια Ελληνίδα εικαστικός φαίνεται να τολμά το πέρασμα από την παραστατική, ρεαλιστική τέχνη στον ιμπρεσιονισμό, για πρώτη φορά καταγράφει με εσωτερική σκέψη το βίωμα παρά το τοπίο και για πρώτη φορά, μια γυναίκα ζωγράφος λίγα μόλις χρόνια αφότου ολοκληρώσει το έργο «Μοναξιά» θα δει την πρώτη της μεγάλη αναδρομική έκθεση στην Αλεξάνδρεια.

Δεν είναι μόνο η τόλμη της που έκανε τη Φλωρά-Καραβία να φτάσει προκειμένου να μάθει τα μυστικά της ζωγραφικής μέχρι το Μόναχο, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι πιο αντιπροσωπευτικοί Ελληνες ζωγράφοι της περίφημης Σχολής του Μονάχου (Γύζης, Ιακωβίδης, Λυτρας κ.λπ.) σε εποχές όπου τα κορυφαία πανεπιστήμια δεν δέχονταν καν γυναίκες φοιτήτριες, είναι και η τρομερή ικανότητά της να ταξιδεύει διαρκώς και να γεμίζει με εμπειρίες τα έργα της. Στον μακροχρόνιο βίο της (1871-1960) ζωγράφισε πάνω από 5.000 έργα, αναμφίβολα αριθμός ρεκόρ για δημιουργό με διαφορετικές επιρροές και κατευθύνσεις.

Το πιο αδιανόητο, όμως, είναι ότι η Φλωρά-Καραβία κατάφερε να καλύψει εικονοποιώντας σκηνές από μάχες, τρεις μεγάλους πολέμους (Α’ Βαλκανικός Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος), με τον συγγραφέα Κώστα Ουράνη να περιγράφει με τον πιο παραστατικό τρόπο το πέρασμά της από την περιοχή του Εμίν Αγά, στα Γιάννενα.

Κωνσταντίνος Παρθένης

Είναι ένας από τους πιο περίοπτους και ακριβούς πίνακες στην ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής: παρότι πρόκειται για απότμημα της γνωστής σειράς της «Αποθέωσης του Αθανάσιου Διάκου» αναμφίβολα συνιστά μέρος της μυθιστορίας του έργου που έγινε συνώνυμο με τη μοίρα του δημιουργού του. Οι πίνακες που εμπνεύστηκε ο Παρθένης από το γνωστό μαρτύριο του Αθανάσιου Διάκου και την ηρωική τελευτή του -το οποίο παρομοιάζει με τον θάνατο και την ανάσταση του Ιησού- ήταν η αφορμή ώστε ο ίδιος ταυτόχρονα να αποθεωθεί από τους κριτικούς, αλλά και να περιθωριοποιηθεί από τους αντιπάλους του οι οποίοι έκαναν ό,τι μπορούσαν για να μη βραβευτεί για το συγκεκριμένο έργο στην πανελλήνια έκθεση το 1947.

Η κίνηση αυτή τραυμάτισε τόσο τον ευαίσθητο ψυχισμό του Ελληνα δημιουργού που όχι μόνο παραιτήθηκε από τα καθήκοντά του, αλλά και έμεινε για πάντα κλεισμένος στο σπίτι του και το εργαστήριό του, στον βράχο της Ακρόπολης, με τα παιδιά του να ερίζουν για την περιουσία του μετά τον θάνατό του. Ο ίδιος πίνακας που θεωρείται από όλους ως η «τελειότητα της ζωγραφικής των αρχών του 20ού αιώνα» ήταν δείγμα της υψηλής τέχνης του Παρθένη που δεν ξεχνούσε τις ελληνικές καταβολές, τη βυζαντινή ζωγραφική και τα αντίστοιχα χρώματα, αλλά παράλληλα αναδείκνυε όλες τις μοντέρνες επιρροές της εποχής όπως τον κυβισμό.

Ηταν, μάλιστα, ειρωνεία ο πιο ρηξικέλευθος των Ελλήνων ζωγράφων της εποχής, που βραβεύτηκε για το έργο του από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, να εκτοπίζεται από το ίδιο του το σπίτι, το οποίο είχε χτίσει σε στυλ Μπαουχάους κάτω από την Ακρόπολη, φτάνοντας να απειλεί τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, με τον οποίο είχε έρθει σε αντιπαράθεση τότε, ότι θα αυτοπυρποληθεί. Πέθανε πένητας και μόνος, εγκαταλελειμμένος από τους συναδέλφους του που δεν έπαψαν ποτέ να τον πολεμάνε. Το συγκεκριμένο έργο συνιστά απότμημα της «Αποθέωσης του Αθανάσιου Διάκου» και παραμένει, κατά τραγική ειρωνεία, ένα από τα εμβληματικότερα στην ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη εκδοχή της σειράς -η άλλη βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη- χτύπησε ρεκόρ σε πρόσφατη δημοπρασία του οίκου Bonhams.

Γιάννης Τσαρούχης

Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, η τέχνη του Τσαρούχη δεν ήταν ανδροκεντρική: εκτός από μια σειρά από εξαίσια κτίρια, ενσταντανέ από σημαντικά στιγμιότυπα του ελληνικού βίου, πρωταγωνιστικό ρόλο στο έργο του είχε μια γυναίκα, η Δέσποινα. Πρόκειται για την πιο όμορφη προσωπογραφία της ανιψιάς του, κόρης της δεύτερης ξαδέλφης του, η οποία είχε αποκτήσει τον ρόλο του πιο σημαντικού του μοντέλου από την αρχή μέχρι το τέλος της καριέρας του.

Η Δέσποινα Πολίτη-Μεταξά, όπως ήταν το όνομά της, έμενε, μάλιστα, στο σπίτι που είχε περιγραφεί με διαφορετικούς τρόπους από τον ίδιο και έμελλε να αποτελέσει το σκηνικό για ένα έργο που θα παρουσίαζαν τα μπαλέτα της Μασσαλίας, όπως αποκάλυψε σε μαρτυρία της η κληρονόμος του Τσαρούχη Νίκη Γρυπάρη. Το σπίτι τους, που υπάρχει ακόμα στον Πειραιά, έφερε την υπογραφή του Τσίλερ και συνιστά έναν ακόμα λόγο για τη σειρά από πίνακες με θέμα τα νεοκλασικά αλλά και τη σειρά κειμένων που έγραψε ο Τσαρούχης κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για την καταστροφή τους. Οσο για την πανέμορφη ανιψιά του, τη Δέσποινα, η οποία πρωταγωνιστεί σε αυτό τον πίνακα -ενδεικτικός των επιρροών του Τσαρούχη από τη βυζαντινή τέχνη, τα φαγιούμ αλλά και την αναγεννησιακή ζωγραφική- ήταν μια από τις πιο αναγνωρίσιμες νύφες της εποχής, η οποία παντρεύτηκε τον Σπύρο Μεταξά της γνωστής ποτοποιίας που κατέκτησε τον κόσμο.

Γιώργος Ρόρρης

Είναι ο ζωγράφος που συνοψίζει τις μεγαλύτερες αρετές του σύγχρονου κόσμου αλλά και τα αδιέξοδά του, αυτός που τα επόμενα χρόνια θα αποκαλύψει στις επόμενες γενιές, τι ακριβώς σήμαινε άνθρωπος στην εποχή μας: τα μοντέλα του άλλοτε μοναχικά ή στοχαστικά, όπως η κοπέλα στη φωτογραφία, άλλοτε νωχελικά και γυμνά, ικανά να γεμίσουν από μόνα τους με την αλήθεια του σώματος, τον χώρο είναι εκκωφαντικά μέσα στη μοναξιά τους. Στο συγκεκριμένο πίνακα, από τα χρόνια της ελληνικής κρίσης το 2014, μέσα από τη σιωπή του έργου “μιλάει” η στοχαστική θλίψη μιας συγκεκριμένης εποχής που ευτυχώς δεν άφησε την τράπεζα ασυγκίνητη αναφορικά με την απόκτηση αντιπροσωπευτικών έργων τέχνης.

Ο Ρόρρης συνοψίζει τον τρόπο που η μεγάλη τέχνη μπορεί να καταγράφει τον εσωτερικό κόσμο αλλά και την ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης εποχής περνώντας από την ανωνυμία στην αιωνιότητα και από την τύρβη στον εσωτερικό μονόλογο που προστάζουν τα σημεία των καιρών. Ειδικά αυτά τα έργα από την είσοδο στον δικό του κόσμο, δηλαδή στη σκάλα που οδηγεί στο εργαστήριο του, είναι ακόμα πιο αντιπροσωπευτικά αφού αποκαλύπτουν την αλήθεια της τέχνης ενός από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της εποχής μας.