Το πρόσωπο της εβδομάδας: Ρούμπεν Έστλουντ

Ο Ρούμπεν Έστλουντ κέρδισε το Χρυσό Φοίνικα με το “Τετράγωνό” του. Παρότι δεν αγγίζει τα επίπεδα της αριστουργηματικής του “Ανωτέρας βίας”, παραμένει μια δύναμη που δεν μπορείς να αγνοήσεις. «Το τετράγωνο είναι ένα άσυλο εμπιστοσύνης και φροντίδας. Μέσα του όλοι μοιραζόμαστε ίσα δικαιώματα και ίσες υποχρεώσεις»: αυτή είναι η κεντρική ιδέα ενός εκθέματος, που με τη σειρά του γίνεται το επίκεντρο της ταινίας. Τις λεπτομέρειες εξηγεί ο ίδιος ο Έστλουντ.

Τα θέματα της ταινίας

Όπως και η  «Ανωτέρα βία», έτσι και το «Τετράγωνο» είναι μια δραματική σάτιρα. Ήθελα να κάνω μια κομψή ταινία με οπτικούς και ρητορικούς μηχανισμούς για να προκαλέσω και να ψυχαγωγήσω το κοινό. Θεματικά η ταινία κινείται ανάμεσα σε ζητήματα όπως η ευθύνη και η εμπιστοσύνη, οιφτωχοί και οι πλούσιοι, η εξουσία και η ανημποριά. Η ολοένα μεγαλύτερη πίστη στη μονάδα και η ολοένα μικρότερη στην κοινότητα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στο κράτος, τα media και την τέχνη.

Η έμπνευση

Το 2008 δημιουργήθηκε η πρώτη περιφραγμένη κοινότητα στη Σουηδία, μια οικιστική περιοχή στην οποία μόνο εξουσιοδοτημένοι ιδιοκτήτες είχαν πρόσβαση, ένα ακραίο παράδειγμα του πώς οι προνομιούχες κοινωνικές ομάδες απομονώνονται από το περιβάλλον τους. Είναι επίσης ένα από τα πολλά σημάδια του πώς οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες γίνονται ολοένα και πιο πολύ ατομικιστικές καθώς τα χρέη των κυβερνήσεων αυξάνονται, τα κοινωνικά οφέλη συρρικνώνονται και το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς μεγαλώνει διαρκώς τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Ακόμα και στη Σουηδία, μια από τις πιο πρώτες χώρες που υποστηρίζουν την ισότητα, η ανοδική ανεργία και ο φόβος της κατάρρευσης του κύρους έχουν οδηγήσει τους ανθρώπους να είναι δύσπιστοι ο ένας απέναντι στον άλλον και απέναντι στην κοινωνία. Ένα κυρίαρχο συναίσθημα πολιτικής αδυναμίας έχει υποσκάψει την εμπιστοσύνη μας στο Κράτος και μας έχει σπρώξει να αποτραβηχτούμε στον εαυτό μας. Αλλά είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο θέλουμε να αναπτυχθούν οι κοινωνίες μας;

Η αδιαφορία

Κατά την έρευνα που έκανα για την ταινία μου«Play», όπου περιγράφω το πώς παιδιά κλέβουν άλλα παιδιά, έπεφτα διαρκώς πάνω στην αδυναμία που παρουσιάζουμε όταν καλούμαστε να προσφέρουμε βοήθεια σε δημοσίους χώρους. Οι πραγματικές ληστείες που λαμβάνουν χώρα στο φόντο του«Play»γίνονταν μέρα μεσημέρι στην ήσυχη πόλη του Γκέτεμποργκ, σε εμπορικά καταστήματα, τραμ και πλατείες και οι ενήλικες δεν αντιδρούσαν ακόμα κι όταν τα γεγονότα συνέβαιναν δίπλα τους.

Η έρευνα πίσω από την αδιαφορία

Αυτή η αναστολή στη συμπεριφορά μας να βοηθήσουμε άλλους όταν υπάρχει κόσμος γύρω μας είναι γνωστό στους κοινωνικούς ψυχολόγους ως η «επίδραση των παρευρισκομένων» ή ως η «απάθεια των παρευρισκομένων». Πειράματα έχουν δείξει πως η πιθανότητα παροχής βοήθειας είναι αντιστρόφως ανάλογη από τον αριθμό των παρισταμένων, λόγω της «διάχυσης της ευθύνης» που επικρατεί σε μεγάλες ομάδες, παρότι υπάρχουν επίσης αποδείξεις ότι η συνοχή των ομάδων μπορεί να εξισορροπήσει την συλλογική αδιαφορία.

Ο παλιός καλός καιρός

Όταν ο πατέρας μου ήταν μικρός στη δεκαετία του ’50, η δυτική κοινωνία πρέπει να είχε διαφορετική αίσθηση της κοινής ευθύνης. Για παράδειγμα, μου είχε πει πως οι γονείς του τον άφηναν όταν ήταν 6 χρονών να τριγυρνά και να παίζει στην κεντρική Στοκχόλμη. Απλά κολλούσαν πάνω του μια ταμπέλα με τη διεύθυνσή του σε περίπτωση που χανόταν. Αυτό μας υποδεικνύει πως τότε οι άλλοι ενήλικες θεωρούνταν αξιόπιστα μέλη της κοινωνίας που θα βοηθούσαν ένα παιδί αν τα έβρισκε σκούρα, ενώ το σημερινό κοινωνικό κλίμα δε φαίνεται να ενδυναμώνει τη συνοχή της ομάδας, ούτε την εμπιστοσύνη στην κοινωνία: σήμερα τείνουμε να αντιμετωπίζουμε τους άλλους ενήλικες ως απειλή για τα παιδιά μας.

Ανθρώπινα δικαιώματα

Αυτό που είναι καινούργιο εδώ είναι μόνο ο τρόπος που επιλέξαμε για να μιλήσουμε για αξίες. Το «Τετράγωνο» είναι ένας τόπος ανθρωπιστικών αξιών, που αντλεί από την ηθική της αμοιβαιότητας που εμφανίζεται σχεδόν σε κάθε θρησκεία (ο χρυσός κανόνας: κάνε στους άλλους αυτό που θα ήθελες να κάνουν σε σένα), καθώς και στην Οικουμενική Προκήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων («Είμαστε όλοι γεννημένοι ελεύθεροι και ίσοι. Είναι προικισμένοι με λογική και συνείδηση, και οφείλουν να συμπεριφέρονται μεταξύτουςμε πνεύμα αδελφοσύνης”). Αν άφηνα το ποδήλατό μου ξεκλείδωτο και μου το έκλεβαν, οι περισσότεροι θα σκέφτονταν πως εγώ φταίω.

Απορίες και διλήμματα

Στην ταινία αντιμετωπίζουμε την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης: όταν προσπαθείς να κάνεις το σωστό, το πιο δύσκολο δεν είναι να συμφωνήσεις σε κάποιες κοινές αξίες, αλλά να δράσεις ανάλογα μ’ αυτές. Για παράδειγμα, πώς πρέπει να συμπεριφέρομαι απέναντι σε επαίτες αν θέλω να προωθήσω μια δίκαιη και ίση κοινωνία όπου το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών θα έχει εξαφανιστεί; Διατηρώντας το προνομιούχο lifestyle που μου επιτρέπει να δίνω κάτι καθημερινά και να βελτιώνω την κατάσταση αμελητέα;  Ή αλλάζοντας δραματικά τη ζωή μου ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία ανάμεσα μας; Η άνοδος της ακραίας φτώχιας και των αστέγων στις δυτικές πόλεις παρουσιάζει καθημερινά αυτό το δίλημμα.


photo: Tobias Henriksson

Δικαιοσύνη και ευτυχία

Η διαδρομήτουΚρίστιαν διατυπώνει τις δυο (Σωκρατικές) πηγές της δικαιοσύνης: το κοινωνικό συμβόλαιο και την ατομική ηθική. Η δικαιοσύνη υπακούει σε νόμους με την προϋπόθεση και άλλοι να τους υπακούνε επίσης. Πέρα απ’ αυτό όμως η δικαιοσύνη αναφέρεται και στη συνθήκη μιας καλά ρυθμιζόμενης ψυχής. Ο δίκαιος άνθρωπος θα είναι προφανώς και χαρούμενος άνθρωπος. Αυτή η παλιά και γοητευτική ιδέα του «κάνω το σωστό», του ότι η δικαιοσύνη μπορεί να εξασφαλίσει την ευτυχία δεν είναι απαρχαιωμένη. Ερευνητές της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν παρατηρήσει πως η εμπιστοσύνη αυξάνεται σε ομάδες εθελοντών με μεγάλο βαθμό κοινωνικής και πολιτικής διάδρασης, και χαρακτηρίζουν το φαινόμενο ως «το high του αρωγού». 

Η δύναμη του σινεμά

Είμαι πεπεισμένος πωςτοσινεμάείναι το πιοδυνατόμέσοέκφρασης πουείχαμε ποτέ, γι’ αυτό και το πιο επικίνδυνο. Ταυτόχρονα, μπορεί να μας παρέχει σπάνια πρόσβασηστονκόσμο: υπάρχουντόσα πράγματα πουδενέχουμεκάνει, αλλά τα έχουμε βιώσειστομυαλό μας μέσωτων ταινιών. Για παράδειγμα, οι ταινίες μπορούν να ενισχύσουνέναν κριτικό τρόπο σκέψης για τις συνθήκες γύρω μας και όσα παίρνουμε ως δεδομένα. Ενθουσιάζομαι όποτε κάποιος μου λέει ότι συζητούσε όλη τη νύχτα την ταινία μου με φίλους, γιατί αυτό σημαίνει πως η ταινία κινεί την αλλαγή εκτός της κινηματογραφικής αίθουσας.