Μπορεί να μην ήταν ηθοποιός ή τραγουδίστρια, ήταν όμως μια σταρ. Μια ντίβα, που έσπασε δεσμά και προκαταλήψεις αναμορφώνοντας την αρχιτεκτονική. Απελευθέρωσε τη συμβατική γεωμετρική των κτιρίων μεταμορφώνοντας την εικόνα του αστικού ιστού και δημιουργώντας τολμηρά οικοδομήματα, που μόνο με γλυπτά θα μπορούσαν να παρομοιαστούν. Η Zaha Hadid πέθανε στις 31 Μαρτίου από καρδιακό επεισόδιο, ενώ βρισκόταν, ήδη, σε νοσηλεία στο Μαϊάμι, καθώς υπέφερε από βρογχίτιδα.
Για πολλούς και μόνο το γεγονός πως μια μουσουλμάνα (sunni), και μάλιστα προερχόμενη από το Ιράκ, σπούδασε ήταν άθλος. Όμως, τη δεκαετία του ’50 που γεννήθηκε η Zaha Mohammad Hadid (31 Οκτωβρίου του 1950), η Βαγδάτη δεν ήταν η αυστηρή θρησκόληπτη πόλη που είναι σήμερα, αλλά μια κοσμοπολίτικη δεξαμενή νέων ιδεών και ένα σταυροδρόμι, όπου οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις έδιναν τροφή για σκέψη και όχι για πολέμους. Η ίδια γεννήθηκε σε μια ισχυρή οικονομικά οικογένεια, που ζούσε με τα δυτικά πρότυπα. Ο πατέρας της ήταν βιομήχανος και πολιτικός, οπαδός του προοδευτικού κόμματος, που υπερασπιζόταν τον εκδημοκρατισμό του Ιράκ. H Zaha πήγε σε καθολικό σχολείο, όπου μουσουλμάνοι, Εβραίοι και χριστιανοί μαθητές συνυπήρχαν. Στο παιδικό της δωμάτιο ένας ασύμμετρος καθρέφτης μαγνήτιζε τη μικρή Zaha. «Ήμουν ενθουσιασμένη με αυτό το χωρίς κανόνες σχήμα» θα θυμηθεί δεκαετίες αργότερα, κατά τη διάρκεια συνέντευξής της στους London Times. Ο μαγικός καθρέφτης έγινε πηγή έμπνευσης της Hadid όχι τα χρόνια που ακολούθησαν, αλλά μόλις στις αρχές του 1960, όταν, μικρό παιδί ακόμη, σχεδίασε το κρεβάτι της. «Όλοι θαύμασαν το σχέδιό μου και ο πατέρας μου ζήτησε από έναν επιπλοποιό να το κατασκευάσει. Ήταν το πρώτο αντικείμενό μου που βγήκε σε μαζική παραγωγή. Ήταν τέτοια η επιτυχία που είχε αυτό το σχέδιο, ώστε όλοι ήθελαν για τα παιδιά τους ένα τέτοιο κρεβάτι» θα πει στην ίδια συνέντευξη.
Αργότερα σπούδασε μαθηματικά στη Βηρυτό, τα «καλύτερα χρόνια της ζωής της». Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 πήγε στο Λονδίνο για να σπουδάσει αρχιτεκτονική στο Architectural Association, ένα κέντρο πειραματικού σχεδίου, με καθηγητές όπως ο Rem Koolhaas και ο Ηλίας Ζέγγελης. «Καλλιέργησαν τη φιλοδοξία μου και με δίδαξαν να εμπιστεύομαι ακόμα και τις πιο περίεργες προθέσεις μου» έχει πει για τους δασκάλους της. Ο Ζέγγελης σε μια συνέντευξή του δήλωσε για τη Hadid: «Ήταν πάντα ένας ατίθασος άνθρωπος. Έπρεπε να προσαρμόζεσαι στις δικές της επιθυμίες. Από πολύ νωρίς είχαμε αντιληφθεί ότι είχαμε να κάνουμε με μεγάλο ταλέντο, κυρίως για τη ζωγραφική της. Είναι πραγματικά κρίμα που δεν βλέπουμε ζωγραφική της».
Η πρώτη διάκριση
Με την αποφοίτησή της, το 1977, πήρε τη βρετανική υπηκοότητα και τo 1980 άνοιξε δικό της αρχιτεκτονικό γραφείο. Μια από τις βασικές αρχές της Hadid ήταν η αποδόμηση. Από τις αρχές του 1980 η αποδόμηση αποτέλεσε το νέο ρεύμα στην αρχιτεκτονική. Το ρεύμα πήρε το όνομά του από την έκθεση «Deconstructivism in Architecture», που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Τα πρωταρχικά έργα και τα τοπογραφικά της Hadid υπακούν σε αυτούς τους κανόνες, αλλά δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Θεωρούνται απλά ωραίες μακέτες, όπου η ισχυρή σχέση της κίνησης με την «κτιριογλυπτική» μεταμορφώνουν μεγάλους όγκους σε δυναμικές και όχι στατικές μορφές. Παράλληλα χρησιμοποιούσε αλγόριθμους (οι σπουδές στα μαθηματικά φάνηκαν πολύτιμες) και ηλεκτρονικούς υπολογιστές, που έχουν μπει, πλέον, δυναμικά στην παραγωγή, για να παρουσιάσει φουτουριστικούς πίνακες ζωγραφικής και αρχιτεκτονικά σχέδια. Αποτυγχάνει να υλοποιήσει ένα από αυτά που αφορούν την Όπερα του Κάρντιφ, στην Ουαλία και έτσι αρχίζει να αναπτύσσεται γύρω από το όνομά της μια παραφιλολογία πως πρόκειται για μια σπουδαία… θεωρητικό της αρχιτεκτονικής. Θα χρειαστούν δέκα χρόνια για να δει ένα σχέδιό της να γίνεται πραγματικότητα. Πρόκειται για τον πυροσβεστικό σταθμό Vitra Fire Station στα γερμανοελβετικά σύνορα το 1993. Το κτίριο, τελικά, κρίθηκε ακατάλληλο για τις ανάγκες του Πυροσβεστικού Σώματος και έγινε μουσείο. Το όνομά της, όμως, προστέθηκε ηχηρά στο χάρτη των προκλητικών αρχιτεκτόνων. Όπως και οι ψίθυροι, που δεν σταμάτησαν ποτέ να την ακολουθούν, πως τα έργα της είναι δυσλειτουργικά και εξαιρετικά δαπανηρά.
Ιδιότροπη, με χαρακτήρα δύσκολο, σχεδόν ανυπόφορο, ακόμα και υπερφίαλο ή επηρμένο, η Zaha Hadid υπερασπίστηκε τη δουλειά και τις επιλογές της με πάθος, όπως και τη γυναικεία της υπόσταση. «Και βέβαια είμαι φεμινίστρια, διότι αντιμετωπίζω όλες τις γυναίκες ως όντα προικισμένα, έξυπνα και σκληρά». Κάπως έτσι της δόθηκε το προσωνύμιο «ντίβα». Μη νομίζετε πως το δέχτηκε ως κομπλιμέντο. «Αν ήμουν άντρας, θα με αποκαλούσαν ντίβα;». Όπου διαπίστωνε υποψία σεξισμού η Zaha Hadid έδειχνε τα δόντια της.
Τα μεγάλα έργα
Η Hadid κερδίζει τον ένα μετά τον άλλο τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, αλλά και πάλι τα έργα παραμένουν μακέτες. Θεωρούνται πολυδάπανα. Είναι με τη χαραυγή του νέου αιώνα που αρχίζουν να την εμπιστεύονται. Ο Πύργος του Σκι στο Ίνσμπρουκ (2002), αλλά κυρίως το Rosenthal Centre for Contemporary Art του Σινσινάτι (2003), το πρώτο αμερικανικό μουσείο που σχεδίασε γυναίκα, «το πιο σημαντικό αμερικανικό κτίριο από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου», όπως το χαρακτήρισαν οι New YorkTimes, της εξασφάλισαν το βραβείο Pritzker Prize, το 2004, το «Νόμπελ των αρχιτεκτόνων». Έγινε η πρώτη γυναίκα που το κέρδισε. Αργότερα το Royal Institute of British Architects τη βράβευσε με το βασιλικό χρυσό μετάλλιο. Και πάλι είναι η πρώτη γυναίκα με αυτή τη μεγάλη διάκριση, ενώ η βασίλισσα Ελισάβετ της απέδωσε τίτλο τιμής, με αποτέλεσμα να αποκαλείται «Dame Zaha Hadid». Το όνομά της, πλέον, μπαίνει δίπλα σε εκείνα των Santiago Calatrava, Richard Rogers, Norman Foster, Rem Koolhaas,Thomas Heatherwick ‒ και οι αμοιβές της επίσης.
Δυναμική, οργασμικά δημιουργική, κοιμάται ελάχιστα και αρχίζει να χτίζει, παράλληλα με τις περιβόητες καμπύλες των οικοδομημάτων της, μια αυτοκρατορία. Υπογράφει συλλογές επίπλων, σχεδιάζει εστιατόρια, υπογράφει το μπουκάλι για το άρωμα της Donna Karan, το μπουκάλι της αμερικανικής βότκας Anestasiaμαζί με τον Karim Rashid, επενδύει στο χρηματιστήριο, δημιουργεί τη δική της σειρά ρούχων και κοσμημάτων, σχεδιάζει παπούτσια (η Taylor Swift στο βιντεοκλίπ του «Bad Blood» φοράει ένα δικό της ζευγάρι). Για λογαριασμό των γερμανικών ναυπηγείων Blohm+Voss δημιουργεί μια σειρά μεγάλων γιοτ. Το πρώτο από αυτά, το Jazz Yacht, με τη «διαστημική» γραμμή του, έχει μήκος 90 θυμίζει κέλυφος, ενώ στο εσωτερικό η άνεση και η πολυτέλεια εντυπωσίασαν ακόμα και τους δισεκατομμυριούχους του πλανήτη.
Η περιουσία της, το 2015, υπολογίζεται σε 215 εκατομμύρια δολάρια και η αμοιβή της ανέρχεται στα 75 εκατομμύρια δολάρια, σχεδόν τα διπλάσια από τα υπόλοιπα μεγάλα ονόματα του χώρου.
Με οπτική 360 μοιρών και εντυπωσιακές οργανικές φόρμες, τα κτίρια του Ordrupgaard Museum (2005) στην Κοπεγχάγη, τα κεντρικά γραφεία της BMW (2005) στη Γερμανία, το Phaeno Science Center (2005), στο Βόλφσμπουργκ, το Issam Fares Institute for Public Policy and International Affairs (2014) στην Βυρηττό, η γέφυρα Pavilion (2008) στη Σαραγόσα, ο σταθμός Hungerburgbahn (2007) στην Αυστρία, ο πύργος της CMA CGM (2010) στη Μασσαλία, η γέφυρα Sheikh Zayed (2010) στο Άμπου Ντάμπι, τοDongdaemun Design Plaza & Park (2014) στη Σεούλ, το MAXXI – National Museum of the 21st Century Arts (2010) στη Ρώμη και φυσικά το Ολυμπιακό κολυμβητήριο (2011) του Λονδίνου βρίσκονται ήδη στη διδακτέα ύλη όλων των αρχιτεκτονικών σχολών του κόσμου. Η ίδια προτιμούσε να μένει σε ένα «κανονικό» διαμέρισμα στη Νέα Υόρκη. «Σε αυτή την ηλικία ούτε καν διανοούμαι να μένω σε ένα σπίτι που έχω φτιάξει εγώ και να είμαι αναγκασμένη να βλέπω κάθε μέρα τα λάθη μου» είχε πει στον Guardian.
Tα βγαλμένα από το μέλλον σχέδια της, πάντως, έχουν γήινη έμπνευση. «Εμπνέομαι μονάχα από τη φύση. Η φύση έχει τόσα παράξενα σχήματα, τόσο πολύπλοκους μηχανισμούς που δεν χρειάζεται να δεις τίποτα άλλο. Τα φρούτα, τα φαράγγια, τα αυγά, τα κοχύλια, οι κυψέλες των μελισσών, τα βράχια. Όλα αυτά με ενέπνεαν από τότε που ήμουν μικρή και με έκαναν να θέλω να παίξω μαζί τους, να τα πειράξω και να τα κάνω τεράστια» έχει πει η ίδια.
Ωστόσο, δεν ήταν λίγες οι φωνές που εγκαλούσαν την ηθική της, όπως για την κατασκευή των 250 εκατομμυρίων δολαρίων πολιτιστικού κέντρου στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, που οδήγησε σε έξωση δεκάδες οικογένειες, ή ο σχεδιασμός ενός γηπέδου στο Κατάρ, για την κατασκευή του οποίου καταπατήθηκαν και τα στοιχειώδη εργατικά μέτρα ασφαλείας αλλά και δικαιώματα. Η ίδια αποποιήθηκε των ευθυνών της σε όλες τις περιπτώσεις. Μάλιστα, αποχώρησε από μια live συνέντευξή της στο BBC, όταν η δημοσιογράφος τής έκανε σκληρές ερωτήσεις. «Δεν είναι αυτή η δουλειά μου, κυρία μου» είπε πριν ξηλώσει το μικρόφωνο. Στα ίδια όρια τρέλας έφτανε και τις κατασκευάστριες εταιρείες, που έβλεπαν τον αρχικό προϋπολογισμό να διπλασιάζεται, ακόμα και να τριπλασιάζεται σε κάποιες περιπτώσεις, για αυτό και πολλά από τα κτίριά της είναι ακόμα ανολοκλήρωτα.
Σε κάθε περίπτωση η αρχιτεκτονική ιδιοφυΐα είναι αναμφισβήτητη. Όπως είπε ο πρύτανης του Yale, Robert A.M. Stern στην αναγγελία του θανάτου της, «ήταν ο ήλιος». Η Zaha Hadid δεν σχεδίαζε απλώς πολυτελή, εντυπωσιακά κτίρια. Η προσέγγισή της βασιζόταν στην επαναστατική της θεωρία πως η αρχιτεκτονική μπορεί να απελευθερώσει τον τρόπο που οι άνθρωποι ζουν στις πόλεις. Πως τα οικοδομήματα μπορούν να αναδιαμορφώσουν την κουλτούρα και να δώσουν δυναμική προοπτική στον άνθρωπο.
Διαβάστε περισσότερα στο PEOPLE που κυκλοφορεί μαζί με το ΘΕΜΑ.
