Μασκάρεμα, κουδούνια, γλέντι και τραγούδια για τη Θεία Βάπτιση

Τα Θεοφάνεια είναι μια πατροπαράδοτη χριστιανική γιορτή σε ανάμνηση της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Μπορεί η ημερομηνία εορτασμού της να είναι κοινή για όλους, δηλαδή στις 6 Ιανουαρίου, αλλά ο τρόπος που εκδηλώνεται ανά την Ελλάδα διαφέρει σημαντικά, καθώς εμφανίζονται διαφορετικά ήθη και έθιμα, που συνθέτουν το «μωσαϊκό» του λαϊκού μας πολιτισμού.
 

Ραγκουτσάρια στην Καστοριά

Πρόκειται για ένα τριήμερο εκδηλώσεων καρναβαλιού, που αρχίζουν στις 6, με τον Αϊ Βασίλη να μοιράζει δώρα σε όλα τα παιδιά, και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου. Έχει ρίζες στην αρχαιότητα και συγκεκριμένα στις Διονυσιακές γιορτές, φτάνοντας στις μέρες μας μέσω Ρώμης και Βυζαντίου, ενώ το όνομα συνδέεται με τους ζητιάνους, από το λατινικό Rogatores.

Συγκεκριμένα, οι κάτοικοι της Καστοριάς, εκείνες τις μέρες, μασκαρεμένοι και μετά μουσικής και οίνου, ζητούν διάφορα δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται, σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος. Μεταμφιέζονται μάλιστα σε ζώα (αγελάδες, ελάφια, τράγους, καμήλες), ενώ κάποιοι αλλάζουν και φύλο. Χαρακτηριστική είναι η τελευταία μέρα του καρναβαλιού, γνωστή ως «πατερίτσα» ή «παταρίτσα», αφού μετά την κορύφωση και το τέλος του γλεντιού, οι στολές τοποθετούνται στο πατάρι για την επόμενη χρονιά.

Φωταράδες, Καμήλα και Φουταροί στη Χαλκιδική

Το έθιμο των Φωταράδων, που ξεκινά την παραμονή των Φώτων, αναβιώνει στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής. Μία ομάδα καλαντιστών εκλέγει το "βασιλιά" της και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού, όπου η νέα κεφαλή κάνει τρεις μετάνοιες μπροστά στην εικόνα του αγίου Αθανασίου, ζητώντας την ευχή του. Έτσι ξεκινά ο εορτασμός των Φώτων, τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα, τα οποία καταλήγουν σε ευχές ξεχωριστές για το κάθε μέλος της οικογένειας μέσα στη νύχτα.

Ανήμερα των Φώτων, ο "βασιλιάς", ντυμένος με τσομπάνικη κάπα (ταλαγάνι) και οι «Φωταράδες», δηλαδή η φρουρά του βασιλιά, ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατώντας μεγάλα ξύλινα σπαθιά, χορεύουν στην πλατεία του χωριού έναν κυκλικό χορό. Στο κέντρο του χορού είναι καρφωμένο ένα ξύλο, όπου είναι δεμένο ένα λουκάνικο, το οποίο φυλάει ένας φουστανελάς, κρατώντας ένα μεγάλο δεκανίκι. Ο κόσμος γύρω προσπαθεί να σπάσει το χορό για να πάρει το λουκάνικο, αλλά απωθείται από τα ξύλινα σπαθιά της ομάδας. Όποιος ξεχνιέται, δέχεται στην πλάτη το σπαθί του "βασιλιά". Μόλις κάποιος κλέψει το λουκάνικο, η φρουρά ντροπιασμένη καταθέτει τα σπαθιά, ενώ ο κόσμος, χαρούμενος για την ταπείνωση του σκληρού "βασιλιά", πιάνει το χορό.

Στη Γαλάτιστα, μετά τον αγιασμό των υδάτων στολίζεται η Καμήλα. Κάτω από το ομοίωμα της Καμήλας κρύβονται έξι άνδρες, οι οποίοι τραγουδούν, κουνώντας τα κουδούνια που φέρουν στο λαιμό τους. Της Καμήλας προηγούνται με τη συνοδεία οργάνων οι Τζαμαλαροί, οι οποίοι, κρατώντας το φλάμπουρο, χορεύουν και ξεσηκώνουν το χωριό. Η γιορτή της Καμήλας ολοκληρώνεται στις 7 Ιανουαρίου με την τέλεση ενός εικονικού γάμου, στον οποίο όλους τους ρόλους αναλαμβάνουν άνδρες.

Στον Αγιο Πρόδρομο πρωταγωνιστές των εκδηλώσεων θα είναι οι Φουταροί. Την παραμονή των Φώτων οι νεαροί άνδρες λένε τα κάλαντα σε όλα τα σπίτια του χωριού, παίρνοντας ως αντάλλαγμα κρέας, λουκάνικα και χρήματα. Ανήμερα του Αϊ Γιαννιού στην πλατεία του χωριού, χορεύουν οι Φουταροί. Στα διαλείμματα του χορού τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο. Μπαίνουν και πάλι στη σειρά τους και αρχίζουν και πάλι να χορεύουν. Όταν πια ο ρυθμός της μουσικής γίνει εξαντλητικά γρήγορος, οι Φουταροί θα πετάξουν τα ρόπαλα ψηλά και θα σφυρίξουν με όλη τους τη δύναμη. Το σφύριγμά τους θα σηματοδοτήσει και τη λήξη του δωδεκαημέρου.

Αράπηδες στην Καβάλα και τη Δράμα

Στη Νικήσιανη Καβάλας απαντάμε το έθιμο των Αράπηδων, ανθρώπων με άγρια και επιβλητική όψη και ντυμένων από πάνω μέχρι κάτω με προβιές ζώων, ενώ κουδούνια κοσμούν τη μέση τους, με αποτέλεσμα να δημιουργούν εκκωφαντικό θόρυβο. Σύμφωνα με τις τοπικές δοξασίες, οι Αράπηδες ήταν οι πολεμιστές του χρυσοφόρου Παγγαίου, οι οποίοι συνέβαλαν τα μέγιστα στην επιτυχία εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στα βάθη της Ασίας, όταν με τους αλαλαγμούς τους έτρεψαν σε φυγή τους ελέφαντες ενός Ινδού αρχηγού. Το έθιμο των Αράπηδων αναβιώνει ακόμη στα χωριά της Δράμας, Μοναστηράκι, Ξηροπόταμος, Πετρούσα, Καλή Βρύση και Βώλακας.

Τζαμαλάρια στην Άρνισσα Πέλλας

Στο έθιμο αυτό, στο επίκεντρο βρίσκεται ο γάμος. Πρωταγωνίστρια είναι η νύφη, την οποία υποδύεται ένα αγόρι που συνοδεύουν δύο καπεταναίοι, ενώ το δεύτερο κεντρικό πρόσωπο είναι ένα ζιζάνιο, από το οποίο οι κάτοικοι προσπαθούν να σωθούν. Ακολουθεί πομπή στους δρόμους, με επικεφαλής το γαμπρό και τη νύφη και με συνοδεία ατόμων με αγροτικές ενδυμασίες που φέρουν κουδούνια. Τους νεόνυμφους παρενοχλεί διαρκώς ένας καλικάντζαρος, ενώ στο τέλος υπάρχει και γαμήλιο γλέντι με τοπική μουσική από χάλκινα μουσικά όργανα.

Προδρομίτες στην Πιερία

Το έθιμο των Προδρομιτών προέρχεται από την ιδιαίτερη πατρίδα των Καταφυγιωτών που ζουν στην Κατερίνη και ανάγεται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, το 1650. Τα παλικάρια της εποχής εκείνης συναγωνίζονταν ποιος θα ντυθεί καλύτερα για να γίνει Προδρομίτης. Ξεκινούσαν το πρωί από την εκκλησία του χωριού και, αφού έπαιρναν την ευλογία του παπά, συνέχιζαν μέσα στις γειτονιές του Καταφυγίου, τραγουδώντας προδρομίτικα τραγούδια.