Ρέγκλινγκ: Πέντε SOS για την ελληνική οικονομία

Μπορεί ο κ. Ρέγκλινγκ να μιλάει με θερμά λόγια για την προσπάθεια της Ελλάδας να βγει από τα μνημόνια, αλλά εμφανίζεται πολύ αρνητικός απέναντι στο ενδεχόμενο να μην εφαρμοστούν οι περικοπές στις συντάξεις από 1/1/2019, σημειώνοντας ότι αποτελούν μέρος της συμφωνίας βάσει της οποίας εκταμιεύθηκαν προηγούμενες δόσεις. Από την άλλη πλευρά, αφήνει ανοιχτό παράθυρο για τον κατώτατο μισθό, αρκεί οι αποφάσεις που θα ληφθούν να μη θέτουν σε κίνδυνο τη δημιουργία θέσεων εργασίας. 

Στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ» στο περιθώριο του Forum των Δελφών, ο επικεφαλής του ESM παίρνει θέση και για το ζήτημα της προληπτικής γραμμής -«καλό είναι να έχεις προληπτική πιστωτική γραμμή. Νομίζω ότι από μόνη της κάτι θετικό στα μάτια των αγορών»- σημειώνοντας ωστόσο ότι μπορεί και να μη χρειαστεί.

Για το χρέος τονίζει ότι τυχόν μεσοπρόθεσμα μέτρα, αν κριθούν αναγκαία, θα συνοδεύονται από «κάποιου είδους στενότερη επιτήρηση», ενώ αφήνει ανοιχτά τα ενδεχόμενα της σύγκλισης με το ΔΝΤ και της εξαγοράς των δανείων του προς την Ελλάδα από τον ESM. Στο τέλος της συνέντευξης αποκαλύπτει το δραματικό σκηνικό της εμπλοκής το ξημέρωμα της 13ης Ιουλίου του 2015, όταν στη Σύνοδο Κορυφής της Ευρωζώνης η Ελλάδα βρέθηκε πολύ κοντά στο Grexit. 


- To EuroWorking Group εργάζεται εδώ και κάποιον καιρό πάνω στα νέα μέτρα ελάφρυνσης του χρέους για την Ελλάδα. Οι ιδιώτες πιστωτές υπέστησαν κούρεμα 54% το 2012, οι επίσημοι πιστωτές επιμήκυναν τις ωριμάνσεις και, μεταξύ άλλων, υπήρξε αναβολή της καταβολής επιτοκίων για δέκα χρόνια. Αρκεί αυτό;
Λοιπόν, αυτό είναι κάτι που πηγαίνει πολύ μακριά διότι έχει βοηθήσει πραγματικά την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Και θα συνεχίσει να βοηθά την Ελλάδα για πολλά ακόμη χρόνια να εξυπηρετεί το χρέος της, διότι χωρίς αυτή την ενέργεια, το 2012, το χρέος σήμερα δεν θα ήταν βιώσιμο. Επομένως, αυτό που συνέβη το 2012 ήταν πολύ σημαντικό και για τις δύο πλευρές - την πλευρά τόσο των ιδιωτών πιστωτών όσο και των επίσημων πιστωτών. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας, μόνο το μέρος της παρέμβασης από τον επίσημο τομέα, συμπεριλαμβανομένων των δανείων του ESM με πολύ χαμηλά επιτόκια, εξοικονομεί για τον ελληνικό προϋπολογισμό σχεδόν 10 δισ. ευρώ, δηλαδή περίπου 5,5% του ΑΕΠ, κάθε χρόνο. Επιπλέον, το κούρεμα των ιδιωτών πιστωτών συμβάλλει στη βιωσιμότητα του χρέους. Αυτό είναι σημαντικό να το έχουμε κατά νου κοιτώντας προς το μέλλον. Οπως δήλωσαν ήδη οι υπουργοί Οικονομικών της Ευρωζώνης το 2016 και το επανέλαβαν το περασμένο έτος, είναι έτοιμοι να εξετάσουν πρόσθετα μέτρα ελάφρυνσης του χρέους. Στον ESM εφαρμόσαμε πέρυσι τα βραχυπρόθεσμα μέτρα, τα οποία σχεδιάστηκαν με τέτοιον τρόπο ώστε το ελληνικό χρέος να είναι λιγότερο ευάλωτο σε περίπτωση αύξησης των επιτοκίων, κάτι που αναμένουν οι αγορές. Και αυτά τα μέτρα από μόνα τους μειώνουν ήδη τον προβλεπόμενο λόγο του χρέους προς το ΑΕΠ το 2060 κατά 25 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Τα μεσοπρόθεσμα μέτρα για το χρέος είναι πιθανά, αν είναι αναγκαία, όπως ανέφεραν οι υπουργοί Οικονομικών της Ευρωζώνης και αν η ελληνική κυβέρνηση συνεχίσει τις μεταρρυθμίσεις. Ετσι, η απόφαση θα ληφθεί μόνο προς το τέλος του προγράμματος του ESM, πριν από τον Αύγουστο της φετινής χρονιάς. Θα έχουμε στη συνέχεια μια τελική ανάλυση βιωσιμότητας του χρέους και με βάση αυτή θα μπορούμε να αποφασίσουμε αν είναι αναγκαία και πόσο μεγάλη θα πρέπει να είναι η πρόσθετη ελάφρυνση του χρέους.

- Θα υπάρξουν όροι και προϋποθέσεις (conditionality) αν αποφασιστεί πρόσθετη ελάφρυνση χρέους από το Eurogroup τον Ιούνιο, όπως έχει αναφερθεί από τον κ. Πιερ Μοσκοβισί;
Πρέπει κανείς να κατανοήσει διάφορα πράγματα: πρώτον, κάθε χώρα που είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης και της Ευρωζώνης υπόκειται ήδη σε κάποια επιτήρηση, όπως το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης και η διαδικασία μακροοικονομικών ανισορροπιών. Αυτό ισχύει και για την Ελλάδα. Δεύτερον, κάθε χώρα που πήρε δάνειο από τον EFSF ή τον ESM υπόκειται σε παρακολούθηση μετά το πρόγραμμα (post-program monitoring) και στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης του ESM. Αυτό θα συμβεί και στην περίπτωση της Ελλάδας. Τρίτο σημείο: Αν υπάρξει πρόσθετη ελάφρυνση του χρέους, μπορεί να υπάρξει και κάποιου είδους στενότερη επιτήρηση.

- Προχωρώντας στο επόμενο στάδιο, φαίνεται ότι υπάρχει διαφορά απόψεων ανάμεσα στον διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος, τον κ. Γιάννη Στουρνάρα, και στο υπουργείο Οικονομικών. Το ζήτημα είναι αν η Ελλάδα χρειάζεται μια προληπτική πιστωτική γραμμή από τον ESM, ενώ είναι γεγονός ότι η γραμμή ECCL σημειώθηκε από το Eurogroup το 2014. Στους Δελφούς είπατε ότι η εργαλειοθήκη σας περιέχει πιστωτικές γραμμές, αλλά η Ελλάδα πρέπει να διατυπώσει ένα αίτημα. Η ερώτησή μου είναι αν πιστεύετε ότι η Ελλάδα πρέπει να διατυπώσει τέτοιο αίτημα.
O ESM έχει πολλά διαθέσιμα εργαλεία τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν αν αυτό κριθεί κατάλληλο και αναγκαίο. Μπορούν να ενεργοποιηθούν μόνο αν η κυβέρνηση υποβάλει αίτημα. Η πιθανότητα να χρησιμοποιηθεί μια προληπτική γραμμή πράγματι συζητήθηκε στα τέλη του 2014, όταν φαινόταν ότι η Ελλάδα μπορεί να μη χρειαζόταν άλλο ένα πλήρες πρόγραμμα. Συζητήθηκε, επίσης, στις περιπτώσεις της Ιρλανδίας και της Πορτογαλίας κατά τους τελευταίους μήνες των προγραμμάτων τους. Συνεπώς, είναι μια συνηθισμένη συζήτηση διότι το πλεονέκτημα της ύπαρξης μιας προληπτικής γραμμής είναι ότι λειτουργεί ως άγκυρα για τις πολιτικές της κυβέρνησης για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Παρέχει μεγαλύτερη ασφάλεια στις αγορές, στους πολίτες και τους επενδυτές, Ελληνες και ξένους. Αυτό είναι το πλεονέκτημα. Αλλά σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από το αν είναι πραγματικά απαραίτητη. Στην Ιρλανδία και στην Πορτογαλία τελικά δεν χρειάστηκε διότι οι αγορές ήταν σχετικά ήρεμες και θετικές γι’ αυτές τις χώρες. Αυτή τη στιγμή βλέπω, επίσης, ότι οι αγορές κοιτούν θετικά στην Ελλάδα, με βάση την υπόθεση ότι οι μεταρρυθμίσεις θα συνεχιστούν και ότι δεν θα υπάρξει αντιστροφή τους. Φυσικά, όμως, οι αγορές μπορούν να αλλάξουν πολύ γρήγορα είτε γιατί κάτι πάει στραβά στη χώρα, είτε επειδή κάτι πάει στραβά κάπου αλλού στον κόσμο. Μπορεί να υπάρξουν γεωπολιτικοί κίνδυνοι, οι οποίοι δεν θα έχουν προκληθεί από εξελίξεις στην Ελλάδα. Ως εκ τούτου, καλό είναι να έχεις προληπτική πιστωτική γραμμή. Νομίζω ότι από μόνη της είναι κάτι θετικό στα μάτια των αγορών. Ξέρουν ότι αν κάτι πάει στραβά η Ελλάδα δεν είναι μόνη της. Αν όλα παραμείνουν ήσυχα, οι μεταρρυθμίσεις συνεχιστούν και η Ελλάδα συνεχίζει να αναπτύσσει την πρόσβασή της στις αγορές, τότε με βάση αυτά που γνωρίζουμε σήμερα ίσως να μη χρειάζεται.

- Ενα πολιτικά ευαίσθητο ζήτημα είναι η ενεργοποίηση του λεγόμενου προ-νομοθετημένου πακέτου μέτρων και όχι τόσο η φορολογική μεταρρύθμιση, αλλά κυρίως η μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος, η οποία έχει προγραμματιστεί να ενεργοποιηθεί στις αρχές του 2019. Καθώς η Ελλάδα κινείται προς την έξοδο από το πρόγραμμα του ESM, έχει το περιθώριο για την επαναδιαπραγμάτευση αυτών των μέτρων, με δεδομένο και ότι το 2019 είναι έτος εκλογών;
Ξέρω ότι τα μέτρα αυτά δεν είναι εύκολα, αλλά είναι σε μεγάλο βαθμό μέρος του προγράμματος του ESM. Συμφωνήθηκαν μαζί με άλλες αποφάσεις που ελήφθησαν και αποτέλεσαν τη βάση για τις εκταμιεύσεις που κάναμε στο παρελθόν. Είναι σημαντικά για να φέρουμε πιο κοντά τους διαφορετικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένου του ΔΝΤ. Και, όπως γνωρίζετε, αν οι δημοσιονομικές εξελίξεις παραμείνουν τόσο θετικές όσο φαίνονται αυτή τη στιγμή, τότε ταυτόχρονα θα ενεργοποιηθεί ένα άλλο πακέτο με επεκτατικά δημοσιονομικά μέτρα. Αυτό θα βοηθούσε τους πολίτες και την οικονομία. Πιστεύω λοιπόν ότι θα ήταν αντίθετο με τη συμφωνία να ακυρωθεί ένα από αυτά τα μέτρα. Αν η συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση ακυρωθεί, τότε και τα υπόλοιπα θα καταρρεύσουν. Πρόκειται για ένα πακέτο που συμφωνήθηκε και υποθέτω ότι θα εφαρμοστεί.

- Ισχύει το ίδιο και με τη συζήτηση για τον κατώτατο μισθό που έχει ήδη ξεκινήσει;
Αυτό πιστεύω ότι θα εξαρτηθεί από τις συνολικές εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένων των δημοσιονομικών, και απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω δεν υπάρχουν σταθερές αποφάσεις. Επομένως, αυτό είναι κάτι για το οποίο μπορεί να γίνει συζήτηση, αλλά η κυβέρνηση δεν πρέπει να κάνει τίποτα που θα έθετε σε κίνδυνο τη δημιουργία θέσεων εργασίας.

- Εχετε δηλώσει στο παρελθόν ότι οι πρώτοι έξι μήνες του 2015 μπορεί να κόστισαν έως και 100 δισ. ευρώ. Δύο μέρες πριν από την ομιλία σας στους Δελφούς ο Tόμας Βίζερ επανέλαβε την εκτίμησή του ότι το κόστος αυτής της περιόδου μπορεί να έφτασε και τα 200 δισ. Εχετε να κάνετε κάποιο σχόλιο;
Ολοι συμφωνούμε ότι το κόστος ήταν πολύ υψηλό, ότι οι πολιτικές κινήθηκαν προς τη λάθος κατεύθυνση για το μισό 2015. Η Τράπεζα της Ελλάδας έχει κάνει μια εκτίμηση, που είναι δημοσιευμένη επισήμως, για 86 δισ. ευρώ. Επομένως η εκτίμησή μου είναι κοντά σε αυτό, αλλά δεν υπάρχει ένας και μοναδικός επιστημονικός τρόπος για να καταλήξεις σε έναν αριθμό. Γνωρίζουμε ότι ήταν δαπανηρό. Πρώτον, σήμαινε ένα μεγάλο τρίτο πρόγραμμα. Ενα δεύτερο στοιχείο είναι ότι τα επίπεδα του ΑΕΠ ακόμη και σήμερα είναι χαμηλότερα από αυτά που θα ήταν χωρίς αυτά τα πειράματα κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015. Θυμάμαι πολύ καλά ότι τον Δεκέμβριο του 2014 όλοι οι διεθνείς οργανισμοί, όχι μόνο η τρόικα και ο ESM, αλλά και η Παγκόσμια Τράπεζα και ο ΟΟΣΑ, εκτιμούσαν ότι η ανάπτυξη το 2015 και το 2016 θα ήταν μεταξύ 2% και 3%. Αντί για αυτό, γνωρίζουμε ότι τα δύο αυτά χρόνια η ανάπτυξη ήταν και πάλι αρνητική και ότι αυτό είναι μια άμεση συνέπεια των λανθασμένων πολιτικών κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015. Ετσι, η Ελλάδα συνεχίζει να έχει κάθε χρόνο ένα επίπεδο ΑΕΠ που είναι 5%-6% χαμηλότερο από αυτό που διαφορετικά θα μπορούσε να είναι. Το γεγονός αυτό καθιστά το κόστος των λανθασμένων αποφάσεων κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015 πολύ υψηλό.

- Πιστεύετε ότι το ΔΝΤ θα ενεργοποιήσει το πρόγραμμά του και θα συμφωνήσει σε μια κοινή ανάλυση βιωσιμότητας χρέους (DSA) με τον ESM και τους άλλους ευρωπαϊκούς θεσμούς;
To ελπίζω, εργαζόμαστε σκληρά γι’ αυτό. Και οι δύο -το ΔΝΤ και ο ESM- θα φτάσουμε σε μια νέα ανάλυση βιωσιμότητας του χρέους, η οποία θα βασίζεται στα πιο πρόσφατα δεδομένα και στις αποφάσεις σε επίπεδο πολιτικών. Θα προσπαθήσουμε αυτές οι δύο αναλύσεις να συγκλίνουν. Το να έχουμε το ΔΝΤ εντός θα δώσει στους ξένους και στους εγχώριους επενδυτές αλλά και στο κοινό εντός της Ελλάδας την πεποίθηση ότι η χώρα βρίσκεται στον σωστό δρόμο. Αρα θα βοηθούσε, αλλά δεν μπορώ να πω αυτή τη στιγμή αν θα πετύχουμε. Εργαζόμαστε, πάντως, πάνω σ’ αυτό.

- Εχουμε ακούσει πολλές φορές το σενάριο ότι κάποια στιγμή ο ESM θα μπορούσε να αγοράσει τις δανειακές υποχρεώσεις της Ελλάδας έναντι του ΔΝΤ. Είναι αξιόπιστο αυτό το σενάριο;
Τίποτα δεν έχει αποφασιστεί, διότι αυτό θα ήταν μέρος των μεσοπρόθεσμων μέτρων για το χρέος. Αλλά είναι σωστό ότι η κοινή δήλωση του Eurogroup, το 2016, αναφέρει την πιθανότητα διαχείρισης υποχρεώσεων (liability management), η οποία θα μπορούσε να περιλαμβάνει τη χρήση πόρων του ESM για την εξαγορά άλλων πιστωτών. Γνωρίζουμε ότι τα δάνεια του ΔΝΤ είναι ακριβότερα σε σύγκριση με εκείνα του ESM. Η εξαγορά τους για να γίνει αυτού του είδους το liability management θα βελτίωνε τη βιωσιμότητα του χρέους της Ελλάδας. Επομένως, αυτή η επιλογή βεβαίως και μπορεί να είναι υπό εξέταση. Ωστόσο, η απόφαση θα υπόκειται στους όρους που ανέφερε το Eurogroup: ότι η επιπρόσθετη ελάφρυνση του χρέους είναι αναγκαία και ότι οι μεταρρυθμίσεις συνεχίζονται. Οι αποφάσεις θα ληφθούν μόνο προς το τέλος του προγράμματος.

- Ο πρόεδρος του Eurogroup Μάριο Σεντένο δήλωσε πρόσφατα σε συνέντευξή του ότι καθώς διερχόμαστε μια φάση μετάβασης ανάμεσα σε πολιτικούς και εκλογικούς κύκλους στην Ελλάδα είναι σημαντικό η επόμενη κυβέρνηση να διατηρήσει το αίσθημα ιδιοκτησίας της όλης διαδικασίας. Ακούμε ότι η χώρα μας ετοιμάζει το δικό της πρόγραμμα. Πόσο σημαντικό είναι αυτό για τον ESM;
Είναι πολύ σημαντικό γιατί με την έξοδο τον Αύγουστο δεν υπάρχει πλέον πρόγραμμα, δεν υπάρχει MoU. Επομένως, αυτό θα έχει τελειώσει, εκτός από ορισμένες προ-νομοθετημένες αποφάσεις για τις οποίες έχουμε μιλήσει ήδη και θα ενεργοποιηθούν το 2019. Συνολικά, μετά το τέλος του προγράμματος του ESM, εναπόκειται στην ελληνική κυβέρνηση να αναπτύξει τη δική της στρατηγική οικονομικής ανάπτυξης. Γνωρίζουμε ότι η κυβέρνηση το κάνει αυτό. Και είναι πολύ θετικό. Ο υπουργός Οικονομικών Ευκλείδης Τσακαλώτος ενθαρρύνθηκε από το Eurogroup να πράξει ακριβώς αυτό. Είμαι βέβαιος ότι θα υπάρξει κάτι στο τέλος του προγράμματος που θα δώσει στην Ελλάδα μια κατεύθυνση την οποία θα μπορεί να ακολουθήσει και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Και είναι καλό ότι προέρχεται μέσα από τη χώρα διότι θα βρεθεί σε μια νέα κατάσταση. Θα εξαρτάται από την Ελλάδα να καθορίσει το μέλλον της και, φυσικά, θα είναι χαρά μας να παρέχουμε συμβουλές, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το ΔΝΤ, όπως κάνουμε με όλα τα κράτη-μέλη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέχει σε κάθε μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης συμβουλές σε επίπεδο πολιτικής, ακόμη, για παράδειγμα, και στην Ολλανδία και τη Γερμανία. Επομένως αυτό θα συνεχιστεί. Ωστόσο η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει να αποφασίσει για το πακέτο και πώς θα εφαρμοστεί. 

ΓΙΑ ΤΗΝ Προληπτική γραμμή
«Αυτή τη στιγμή οι αγορές κοιτούν θετικά στην Ελλάδα, με βάση την υπόθεση ότι οι μεταρρυθμίσεις θα συνεχιστούν και ότι δεν θα υπάρξει αντιστροφή τους.
Φυσικά, όμως, οι αγορές μπορούν να αλλάξουν πολύ γρήγορα είτε γιατί κάτι πάει στραβά στη χώρα, είτε επειδή κάτι πάει στραβά κάπου αλλού στον κόσμο. Ως εκ τούτου, καλό είναι να έχεις προληπτική πιστωτική γραμμή»

«Ημασταν πολύ, πάρα πολύ κοντά στο Grexit»
(ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ, 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2015, ΩΡΑ 6 ΤΟ ΠΡΩΙ)

- Πότε βρέθηκε η Ελλάδα πιο κοντά στο Grexit; Μπορείτε να θυμηθείτε κάποιο σημείο όπου ήσασταν πραγματικά ανήσυχος ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να πάνε στραβά;

Το πλησιέστερο στο Grexit σημείο που βρέθηκε η χώρα ήταν το καλοκαίρι του 2015, όταν η Ελλάδα αθέτησε υποχρέωση (defaulted) προς το ΔΝΤ και πλανιόταν το ερώτημα αν θα υπήρχε ή όχι ένα τρίτο πρόγραμμα. Αυτό αποφασίστηκε σε μια δραματική Σύνοδο Κορυφής τον Ιούλιο του 2015. Οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωζώνης διαπραγματεύτηκαν στη διάρκεια της νύχτας με τον πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα. Στο τέλος ήταν εκεί ο Τσίπρας, ο πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ από τη Γαλλία, η καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ από τη Γερμανία και ο πρόεδρος του Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ. Δεν ήμουν στο δωμάτιο. Απ’ ό,τι γνωρίζουμε, στις 6 το πρωί υπήρξε αδιέξοδο και καμία συμφωνία δεν φαινόταν δυνατή. Αυτή ήταν η στιγμή που βρεθήκαμε πιο κοντά στο Grexit. Τότε, όμως, ο πρόεδρος Tουσκ είπε ότι έπρεπε να παραμείνουν στην αίθουσα μέχρι να βρουν μια λύση. Μετά από ακόμη 3 ώρες διαπραγματεύσεων υπήρξε συμφωνία για ένα τρίτο πρόγραμμα. Αυτό είναι το πρόγραμμα ESM που τώρα τελειώνει. Οι ακρογωνιαίοι λίθοι της συμφωνίας καταγράφηκαν στη συνέχεια. Πιστεύω λοιπόν ότι αυτή ήταν η πιο δραματική στιγμή εκείνη την ημέρα. Ημασταν πολύ, πάρα πολύ κοντά στο Grexit.

- Ποια ήταν τα συναισθήματά σας όταν ακούσατε για το αδιέξοδο;

Ημουν πραγματικά ανήσυχος. Η άποψη που πάντοτε εξέφραζα, και δημοσίως, ήταν ότι αν η Ελλάδα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει τη νομισματική ένωση, αυτό θα ήταν καταστροφικό για την ελληνική οικονομία και για τους Ελληνες πολίτες μετά από όλο αυτό το βάρος, όλο αυτό τον πόνο που είχε βιώσει η χώρα. Θα ήταν επίσης πολύ δαπανηρό για τους πιστωτές. Ηλπιζα πάντα ότι θα επικρατούσαν λογικά επιχειρήματα. Το Grexit θα ήταν η πιο δαπανηρή εξέλιξη για την Ελλάδα, αλλά και για τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης. Ημουν λοιπόν πολύ χαρούμενος που βρέθηκε μια λύση. Από τον Αύγουστο - Σεπτέμβριο του 2015 το πρόγραμμα ESM έχει εφαρμοστεί με κάποιες διακυμάνσεις, αλλά συνολικά με πολύ θετικό τρόπο. Και γι’ αυτό η Ελλάδα επιστρέφει τώρα με θετική ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας. Μπορεί πια κανείς να δει ένα μονοπάτι προς τα εμπρός, τώρα που η ευημερία επιστρέφει στην Ελλάδα και το βιοτικό επίπεδο για τον ελληνικό λαό μπορεί να αυξηθεί, υπό την προϋπόθεση ότι θα συνεχιστούν οι μεταρρυθμίσεις.