Στις στάχτες του Βεζούβιου: Το φαστ φουντ της Πομπηίας

Hταν μια ηλιόλουστη, ζεστή, γεμάτη υγρασία μέρα στις 24 Αυγούστου, όταν οι ανήσυχοι κάτοικοι της Πομπηίας που είχαν βγει από τα σπίτια τους για την κλασική βόλτα στον κεντρικό δρόμο, στα ταχυφαγεία της εποχής ή στα γειτονικά αμπέλια είδαν ένα τεράστιο σύννεφο να σκεπάζει την πόλη. Η ξαφνική έκρηξη του τρομερού ηφαιστείου που ακολούθησε εκείνη την καλοκαιρινή μέρα του 79 μ.Χ. κατέστρεψε όχι μόνο το πανέμορφο ιταλικό θέρετρο, αλλά και την κεντρική πόλη της Νάπολης μαζί με τις παραθαλάσσιες αγροικίες. Ακολούθησε τεράστιο τσουνάμι που σκέπασε όσες πόλεις είχαν γλιτώσει από το ηφαιστειακό μένος, το οποίο έσβησε σχεδόν από τον χάρτη μία από τις πιο όμορφες περιοχές του πανίσχυρου τότε ρωμαϊκού κράτους.

Ενα σύννεφο από στάχτη μαζί και μια καταιγίδα από ηφαιστειακά αναβλήματα και κίσσηρη (ηφαιστειακή ελαφρόπετρα) κάλυψε σαν ένα καταραμένο χαλί ολόκληρη την πόλη της Πομπηίας δημιουργώντας με τον καιρό ένα μεγάλο στρώμα από στάχτη και πέτρες - μια επίχωση που έφτασε τα 7 μέτρα και λειτούργησε ως προστατευτικό τείχος για τους σκελετούς που βρίσκονταν από κάτω. Για χιλιάδες χρόνια οι κάτοικοι που είχαν θαφτεί ζωντανοί, πεθαίνοντας ουσιαστικά από ασφυξία, παρέμεναν κρυμμένοι κρατώντας ακέραια τα μυστικά για μία από τις πιο σημαντικές περιόδους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας - και μια εποχή όπου οι ανέμελοι κάτοικοι μπορούσαν να απολαμβάνουν τα καλά που τους έδινε ο ένδοξος και πλούσιος σε αγαθά και ομορφιά εκείνος τόπος.

Aπό το πορνείο στις νέες αποκαλύψεις

Η Πομπηία όχι μόνο παραμένει μία από τις πιο άθικτες πόλεις στον πλανήτη εμπνέοντας στο διάβα των αιώνων καλλιτέχνες και ποιητές, αλλά και εξακολουθεί να φέρνει στο φως μια σειρά από σημαντικές ανακαλύψεις. Η περιοχή που ενέπνευσε τον Φρίντριχ Σίλερ ώστε να της αφιερώσει ένα από τα σπουδαιότερα ποιήματά του, αλλά και τον συγγραφέα Εντουαρντ Μπούλβερ-Λύττον να γράψει το διάσημο πλέον έργο «Οι τελευταίες μέρες της Πομπηίας», είναι αυτή που εν μέσω κορωνοϊού αποκάλυψε ένα άθικτο ταχυφαγείο, το οποίο εντυπωσιάζει όχι μόνο για την ωραιότητα των τοιχογραφιών, αλλά και για τα κατάλοιπα των τροφών που αναλύονται από τους αρχαιολόγους βοηθώντας τους να εξαγάγουν συμπεράσματα για τις διατροφικές συνήθειες εκείνης της περιόδου.

Αλλωστε από τότε που πρωτοανακαλύφθηκε ένα τμήμα της Πομπηίας κατά τύχη το 1592, κατά τη διάρκεια εργασιών στο γειτονικό υδραγωγείο της πόλης Τόρε Ανουτσιάτα, μέχρι σήμερα είναι ανεξάντλητοι οι θησαυροί που έχουν έρθει στο φως: από το εντυπωσιακό διάσημο ψηφιδωτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ίσως η πιο χαρακτηριστική απεικόνιση του Μακεδόνα στρατηλάτη και του Βουκεφάλα μέχρι σήμερα, που αποκαλύφθηκε στην έπαυλη του Φαύνου και πλέον φιλοξενείται στο Μουσείο της Νάπολης, μέχρι τη συγκλονιστική «Επαυλη των μυστηρίων», που αποκαλύφθηκε το 1930 και μας έκανε να αναθεωρήσουμε ό,τι ξέραμε για τη χρωματική παλέτα - ό,τι πιστεύαμε για το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Από τις τοιχογραφίες της «Φωλιάς του λύκου», όπως αποκάλεσαν τον πιο διάσημο οίκο ανοχής της περιοχής, μάθαμε τι συνέβαινε στα περίφημα όργια στα οποία συμμετείχε ακόμη και ο Τιβέριος όταν επισκεπτόταν τη διάσημη περιοχή και τη βίλα του στο γειτονικό Κάπρι, αλλά και λεπτομέρειες για τις ερωτικές συνήθειες της εποχής, αφού στα δωμάτια του συγκεκριμένου οίκου δέσποζαν τοιχογραφίες με ερωτικό περιεχόμενο. Μάλιστα σε πολλά σημεία υπάρχουν και επιγραφές πελατών οι οποίοι έσπευδαν να χαράξουν στον τοίχο τις εμπειρίες τους με συγκεκριμένες κοπέλες - ειδικά όταν έμεναν ευχαριστημένοι. Από εκεί μάλιστα πληροφορηθήκαμε και το αντίτιμο που καλούνταν να καταβάλουν οι πελάτες, καθώς και τον... κατάλογο με τις προσφερόμενες υπηρεσίες: δύο φραντζόλες ψωμί και μισό λίτρο κρασί αρκούσαν για τις υπηρεσίες που πρόσφερε η κοπέλα, η οποία, ως επί το πλείστον, ήταν σκλάβα φερμένη από διαφορετικά σημεία της αυτοκρατορίας.



Τις πρώτες μαρτυρίες για την καταστροφή της περιοχής την έχουμε από τον Πλίνιο τον Νεότερο, ο οποίος αναφέρει με λεπτομέρειες πώς αυτή η ξαφνική έκρηξη του ηφαιστείου έκρυψε τον ήλιο για δύο ολόκληρες μέρες, μια τεράστια καταστροφή που, ωστόσο, λόγω του τρόπου που ενέσκηψε, έθαψε κάτω από την ηφαιστειακή λάβα μια τεράστια περιοχή η οποία ήρθε σχεδόν αυτούσια στο φως. Διασώθηκαν έτσι, εκτός από τις αναφερόμενες επαύλεις με τις εντυπωσιακές τοιχογραφίες τους και τα πορνεία, ένα μικρό και μεγάλο θέατρο, άπειροι μικροί και μεγάλοι ναοί, αψίδες, κρήνες, καταστήματα, οικίες - ακόμα και ταχυφαγεία, όπως αποδείχθηκε από τις πρόσφατες αποκαλύψεις. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι μπορούμε να δούμε με ακρίβεια τι ακριβώς έκαναν οι κάτοικοι της Πομπηίας την ώρα που τους βρήκε το κακό, καθώς διασώθηκαν αυτούσιοι σκελετοί των ανθρώπων που δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν: πολλοί βρέθηκαν ξαπλωμένοι, ακόμα και σε ερωτικές στάσεις, αλλά και ενόσω έτρωγαν.

Μάλιστα τον περασμένο μήνα αποκαλύφθηκαν ένας δούλος και το αφεντικό του καθώς προσπαθούσαν να βγουν στην αυλή, ενώ πριν από δύο χρόνια είχε βρεθεί μια μητέρα αγκαλιά με το παιδί της. Προκειμένου μάλιστα να διατηρήσουν τη στάση των θυμάτων, εκείνοι που πρώτοι αποκάλυψαν τα καμμένα αυτά σώματα φρόντισαν να χύσουν γύψο και μόνο μετά το πέρασμα κάποιων ημερών προχώρησαν στη μετακίνησή τους. Πρόκειται για μια αξιοθαύμαστη διαδικασία ελλείψει μέσων, αφού ο γύψος έπρεπε να είναι αρκετά λεπτός ώστε να είναι ορατές οι λεπτομέρειες και αρκετά συμπαγής ώστε να μπορεί να συγκρατήσει τα λείψανα. Ακόμα και σήμερα, όμως, παρά την πρόοδο της αρχαιολογικής επιστήμης, δεν έχουν βρεθεί νέες μέθοδοι διατήρησης των αρχικών λειψάνων ώστε να μη διαλυθούν κατά τη μεταφορά τους.

Το ταχυφαγείο και οι νέες τοιχογραφίες

Δεν έχουν περάσει πολλές ημέρες από την πρόσφατη ανακάλυψη των αρχαιολόγων στην Πομπηία: οι ίδιοι δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους το πλήθος των πληροφοριών που συγκέντρωναν με βάση τα ευρήματα που έρχονταν στο φως από το εσωτερικό των αμφορέων -ακόμα τους ερχόταν στη μύτη η μυρωδιά από το κρασί!- και των άπειρων αγγείων, τα οποία ήταν σχεδόν άθικτα, σαν να σταμάτησε ο χρόνος από τότε που ο αμέριμνος κάτοικος απολάμβανε το φαγητό του σε αυτό το εντυπωσιακό, ομολογουμένως, σνακ-μπαρ της εποχής! Καθώς αρκετά σπίτια δεν διέθεταν χώρους για ετοιμασία του φαγητού, οι κάτοικοι της Πομπηίας επισκέπτονταν τα αυτοσχέδια μαγειρεία και εστιατόρια που τους παρείχαν μαγειρεμένη την τροφή, ενώ εκεί μπορούσαν να ανταλλάξουν απόψεις πίνοντας τον τοπικό τους οίνο. Ειδικά το ταχυφαγείο που βρέθηκε στην πολυσύχναστη διασταύρωση των δρόμων Ασημένιου Γάμου και Μπαλκονιών έδινε την εντύπωση ότι στήθηκε τώρα χάρη στη ζωντάνια των χρωμάτων του, του διάσημου κίτρινου και κόκκινου της Πομπηίας, που χαρακτήριζε τα αντικείμενα της τοιχογραφίας, μεταξύ των οποίων περίοπτα πτηνά που ακόμα αιχμαλωτίζουν το βλέμμα με την ωραιότητά τους. Το συγκεκριμένο ταχυφαγείο που ήρθε τώρα στο φως διαφοροποιούνταν από τα εμβληματικά εστιατόρια της περιοχής, καθώς εξυπηρετούσε τις βασικές ανάγκες, ήταν πιο οικονομικό και αφορούσε τα μεσαία και κατώτερα βαλάντια της πόλης.

Αρκεί να δει κανείς τους πάγκους με τα ενσωματωμένα δοχεία όπου τοποθετούσαν τις διαφορετικές τροφές και να ρίξει μια ματιά στον κατάλογο που ήταν ζωγραφισμένος στην πρόσοψη κάθε πάγκου για να καταλάβει ότι οι συνήθειες δεν ήταν διαφορετικές από τις σημερινές: από το διατροφολόγιό τους δεν έλειπαν το κρέας (πτηνά, μοσχάρι, αρνί) και τα ψάρια, ενώ τα υπολείμματα σαλιγκαριών δείχνουν ότι ήταν δημοφιλή στη ρωμαϊκή αρχαιότητα. Τα λαχανικά δέσποζαν επίσης σε μορφή σούπας και κανείς δεν ξέρει αν τα τρωκτικά που ανευρέθησαν ήταν επειδή εγκλωβίστηκαν εκεί με την πάροδο του χρόνου ή αν συμπεριλαμβάνονταν σε κάποιο μενού, αφού οι μαρτυρίες που υπάρχουν προέρχονται από αγγεία που είχαν πάνω τους ζωγραφισμένα τρωκτικά. Οι αρχαιολόγοι που πλέον με τις νέες μεθόδους μπορούν να εξαγάγουν συμπεράσματα από τα κατάλοιπα των τροφών, τους καρπούς και τους σκελετούς, αναμένεται σύντομα να καταθέσουν τις προτάσεις τους με βάση τα νέα αυτά ευρήματα της ανασκαφικής έρευνας που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Μάλιστα στην έκθεση που είδαμε φέτος στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Σαν Φρανσίσκο και είχε ως θέμα τα μαγειρικά έθιμα των κατοίκων της Πομπηίας, καταλάβαμε ότι υπάρχουν τεράστιες ομοιότητες στον μεσογειακό τρόπο ζωής των τότε κατοίκων και των σημερινών. Με βάση τα υπολείμματα τροφών αλλά και τα γεμάτα πιάτα που είχαν μείνει στα τραπέζια ενόσω οι κάτοικοι έτρεχαν να σωθούν, οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν να μάθουν τις διατροφικές συνήθειες τόσο των φτωχών όσο και των πλουσίων, υποστηρίζοντας ότι οι προύχοντες έτρωγαν σε ειδικά ασημένια σκεύη σε αντίθεση με τους φτωχούς που χρησιμοποιούσαν τα πήλινα. Πρόκειται για συμπεράσματα που αναμένεται να ενισχυθούν ακόμα περισσότερο από τα ευρήματα στο ταχυφαγείο, τα οποία θα μπορέσουν να εκτεθούν στο κοινό μέσα στον νέο χρόνο. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η σκαπάνη δεν έφερε στο φως μόνο το σχεδόν άθικτο ταχυφαγείο, αλλά και ανθρώπινους σκελετούς: από τη στάση ενός σκελετού που βρέθηκε στο εσωτερικό του χώρου αποδεικνύεται το ξαφνικό της έκρηξης, αφού ο άνδρας είναι πεσμένος πάνω από το μαγειρικό σκεύος. Αρκεί να φανταστεί κανείς ότι μόλις πριν από έναν μήνα είχαν ανακαλυφθεί τα κουφάρια ενός σκλάβου και ενός αφέντη που έκανε ακόμα και τον Ιταλό υπουργό Πολιτισμού να μιλήσει για μια σημαντική στιγμή για την πορεία των αρχαιολογικών ανασκαφών στην περιοχή που δεν σταμάτησαν ούτε λόγω της πανδημίας.

Ο κύριος και ο δούλος

Από τους φαύνους χορευτές έως τους αυτοσχέδιους ποιητές, τις πόρνες, τους χαρούμενους προύχοντες και τους άρχοντες είναι απέραντη η ανθρωπογεωγραφία της Πομπηίας. Σκλάβοι και δούλοι βίωναν μια σχετικά αρμονική συνύπαρξη με φιλοσοφημένους κάτοικους που είχαν μάθει στην τρυφηλή ζωή σε αυτό το πανέμορφο θέρετρο ανάμεσα σε αμπέλια και λιόδεντρα. Απόδειξη της διαφορετικής αυτής ιδιοσυστασίας είναι και οι σκελετοί που εξακολουθούν να αποκαλύπτονται στο έμπειρο πλέον μάτι των αρχαιολόγων, οι οποίοι μπορούν και διακρίνουν τα στοιχεία: ο θάνατος του κυρίου και του δούλου που βρέθηκαν τον περασμένο μήνα ήταν ακαριαίος και τους βρήκε δίπλα-δίπλα, απόδειξη ότι την ύστατη στιγμή δεν είχαν να χωρίσουν και πολλά. Η πρώτη ένδειξη που στοιχειοθετούσε τη διαφορετική τους προέλευση και τη μεταξύ τους σχέση ήταν ότι ο 40χρονος κύριος ήταν ντυμένος με φανταχτερό μανδύα, ενώ ο αρκετά μικρότερός του σε ηλικία σκλάβος ήταν ντυμένος φτωχικά και καταπονημένος από τη σκληρή εργασία. Αμφότεροι βρέθηκαν στη βίλα Civita Giulina στις παρυφές της Πομπηίας, συγκεκριμένα στο βορειοδυτικό άκρο της. Μόλις δύο χρόνια πριν στο ίδιο ακριβώς σημείο είχαν βρεθεί, εκτός από τους σκελετούς μιας μητέρας που κρατούσε στην αγκαλιά τη μικρή της κόρη, τα λείψανα τριών αλόγων σε εντυπωσιακή κατάσταση, αφού η σμιλεμένη σέλα έδινε την εντύπωση ότι φτιάχτηκε σήμερα και ότι το καινούριο σχεδόν λουρί ήταν έτοιμο να δεχτεί τον προνομιούχο αφέντη του.

Απόδειξη ότι ακόμα στην Πομπηία εξακολουθεί να μένει παγωμένος ο χρόνος, που μοιάζει με μια εντυπωσιακή πλην όμως αληθινή κάψουλα, η οποία μας οδηγεί από το παρελθόν στο μέλλον, γεμάτη εκπλήξεις και ανεκτίμητους θησαυρούς. Ειρωνικό ή μη, οι εποχές που βιώσαμε πριν από έναν χρόνο, εκ των υστέρων μπορούν κάλλιστα να ονομαστούν «Οι τελευταίες μέρες της Πομπηίας», καθώς τίποτα δεν προμήνυε την επικείμενη καταστροφή.