Μια βόλτα στην οθωμανική Αθήνα

Στο μυαλό των περισσοτέρων όσων μετέχουμε της «εθνικής» παιδείας, η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας παραπέμπει γεωγραφικά είτε στην Κωνσταντινούπολη, είτε στην Πελοπόννησο και συνδέεται με εικόνες παχουλών πασάδων, ατμοσφαιρικών τεκέδων και λουτρών, «στριφογυριστών» δερβίσηδων, σαραγιών και μιναρέδων στους λόφους της Πόλης, είτε φουστανελάδων και ιερέων που σηκώνουν τα λάβαρα της Επανάστασης και τα σπαθιά τους και κατατροπώνουν τον στρατό που στέλνει η Πύλη για να καταπνίξει τον αλυτρωτικό αγώνα των Ελλήνων. Σπάνια κάνουμε λόγο για το πώς ήταν η πόλη που ζούμε. Και η αλήθεια είναι ότι περπατώντας στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, το μυαλό μας αναπόφευκτα οδηγείται στην κλασική αρχαιότητα. 

Η ανάγκη να συνδεθεί η εθνική μας ταυτότητα με το αρχαίο παρελθόν και οι προσπάθειες των αρχαιολόγων -τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού έθνους-κράτους- να φέρουν στην επιφάνεια την κλασική περίοδο και τον «χρυσό αιώνα» του Περικλή έχουν αναπόφευκτα συμβάλει στην εξάλειψη των «ανώτερων στρωμάτων» της ιστορίας που διηγείται το χώμα. Έτσι, τα απομεινάρια τόσο της βυζαντινής, όσο και της οθωμανικής περιόδου είναι ελάχιστα. 

Την εικόνα της οθωμανικής Αθήνας παρόλα αυτά, μπορούμε να τη σχηματίσουμε μέσα από τις διηγήσεις των «περιηγητών» της εποχής, όπως ο Εβλιγιά Τσελεμπί, από χαλκογραφίες και γκραβούρες, καθώς και με μια βόλτα γύρω από την Πλάκα με … φαντασία και με οδηγό τα μνημεία που στέκονται ακόμα όρθια.

Η Ακρόπολη και ο Παρθενώνας
Στην οθωμανική Αθήνα, το πιο σημαντικό τζαμί βρισκόταν μέσα στον Παρθενώνα και ήταν σύμφωνα με διηγήσεις το πιο όμορφο τζαμί του κόσμου. Στο Ερέχθειο στεγαζόταν το χαρέμι (haremlik), ενώ η Ακρόπολη ήταν γεμάτη σπίτια όπου διέμενε η τουρκική φρουρά, όπως και σε όλα τα κάστρα ανά την Ελλάδα. Η είσοδος σε χριστιανούς απαγορευόταν. 

Τα μνημεία της Ακρόπολης ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση από ό,τι σήμερα. Τα Προπύλαια –που ήταν πυριτιδαποθήκη- χτυπήθηκαν από έναν κεραυνό το 1640. Λέγεται μάλιστα ότι ο κεραυνός έπεσε πάνω σε ένα Τούρκο που την προηγούμενη μέρα είχε πυροβολήσει το ναό του Λουμπαδιάρη. Η πυρίτιδα τότε από τα κατεστραμμένα Προπύλαια μεταφέρθηκε μέσα στον Παρθενώνα. [Δεν πήγαινε το μυαλό κανενός στην πιθανότητα ανατίναξής του από άνθρωπο, θα’ θελα να πιστεύω]! Το 1687 όμως ο Μοροζίνι διέψευσε την «καλή πίστη» όλων και χτύπησε με μια οβίδα τον Παρθενώνα. Οι Τούρκοι ξανάχτισαν ένα τζαμί, το οποίο κατεδαφίστηκε το 1844 μαζί με όλα τα σπίτια που βρίσκονταν στο βράχο και το μεσαιωνικό πύργο που βρισκόταν στα Προπύλαια, για χάρη της ανάδειξης της κλασικής Αθήνας. 

Το κέντρο της πόλης και η καθημερινή ζωή
Η Αθήνα την οθωμανική περίοδο ήταν περιτειχισμένη από το τείχος του Χατζή Αλή Χασεκή, του βοεβόδα της πόλης, που είχε την «εξοχική του έπαυλη» στο σημερινό Γεωπονικό Πανεπιστήμιο. Το τείχος γκρεμίστηκε μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικά υλικά για την κατασκευή της νέας πόλης και των σπιτιών των Αθηναίων που άρχισαν να επιστρέφουν από τα νησιά του Αργοσαρωνικού και την Πελοπόννησο. Σε χαλκογραφίες του 1834 βλέπουμε το τείχος να περνάει από την Πύλη του Αδριανού, που τότε την ονόμαζαν «Καμαρόπορτα» και από την αρχή της Ιεράς Οδού, όπου βρισκόταν η επονομαζόμενη «Γύφτικη Πύλη» ή «Πόρτα του Μοριά». 



Το κέντρο της πόλης βρισκόταν στη σημερινή Πλάκα. [Αναφιώτικα δεν υπήρχαν. Αντιθέτως στη θέση τους έμεναν Αφρικανοί εργάτες]. Εκεί που σήμερα βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού ήταν το λεγόμενο «Πάνω Παζάρι» ή αλλιώς η «Αγορά στις Παράγκες». Μέσα στη Βιβλιοθήκη βρισκόταν επίσης το ρολόι του Έλγιν που έχτισε ως αντάλλαγμα για τις αρχαιότητες που έκλεψε. Δεν έχει μείνει τίποτα από αυτό. Αντίθετα, τα μάρμαρα του Παρθενώνα μπορούμε να τα θαυμάσουμε ακόμα. 

Το τζαμί που βρίσκεται δίπλα ακριβώς στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού και πάνω στη σημερινή πλατεία Μοναστηρακίου είναι το Τζισταράκη ή αλλιώς τζαμί του Κάτω Παζαριού, καθώς εκεί βρισκόταν η Κάτω Αγορά ή αλλιώς το «Τσαρσί». Ο αγάς Τζισταράκη το έχτισε αφαιρώντας έναν κίονα από το Ναό του Ολυμπίου Διός, γεγονός που εξόργισε την Πύλη – ο Σουλτάνος είχε εκδώσει φιρμάνι που απαγόρευε παρέμβαση στα αρχαία μνημεία της Αθήνας λόγω δεισιδαιμονίας- και του αφαίρεσε το αξίωμα. 

Στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος της Ρωμαϊκής Αγοράς, θα βρείτε το παλαιότερο σωζόμενο τζαμί της Αθήνας, το Φετιγιέ τζαμί, το οποίο κτίστηκε και ονομάστηκε τζαμί του «Πορθητή» λόγω της κατάκτησης της Κρήτης από τους Τούρκους. Λέγεται και Τζαμί του Σταροπάζαρου, καθώς δίπλα στη Ρωμαϊκή Αγορά βρισκόταν το παζάρι των σιτηρών κι έχει χρησιμοποιηθεί ως καθολική εκκλησία του Αγίου Διονυσίου το 1687 από τους Ενετούς, ως στρατώνας, σιταποθήκη και αποθήκη αρχαιοτήτων μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. 

Μέσα στη Ρωμαϊκή Αγορά, βρίσκεται επίσης το Λουτρό των Αέρηδων, το Χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη, το μοναδικό από τα χαμάμ της πόλης που σώζεται ως σήμερα. Τα χαμάμ που λειτουργούν σήμερα στην Πλάκα και τον Κεραμεικό είναι τουριστικά. Αξίζει πολύ να το επισκεφτείτε για να δείτε πώς έμοιαζε την οθωμανική περίοδο. 

Ακριβώς απ’ έξω, βρίσκεται μόνο η Πύλη από τη Μεντρέσα, το ιεροδιδασκαλείο των μουσουλμάνων της Αθήνας, που ιδρύθηκε το 1721. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, όπου φυλακίστηκε μεταξύ άλλων και ο Μακρυγιάννης, κι ακριβώς απ’ έξω βρισκόταν το «καφενεδάκι του Μεντρεσέ».

Η καθημερινή ζωή των κατοίκων της πόλης δεν πρέπει να διέφερε πολύ από τις εικόνες και τις περιγραφές που μας μεταφέρουν ο Όθωνας και οι πρώτοι Ευρωπαίοι επισκέπτες της πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κράτους. Τα καφενεία ήταν μόνο για τους άνδρες και ο καφές «τούρκικος». Λέγεται μάλιστα ότι ο ψήστης του καφέ λεγόταν «τάμπης» από το tabii («βεβαίως») ή το tabi (ο άνθρωπος που είναι στη δούλεψη, στις «διαταγές» κάποιου). Οι κοινωνικές τάξεις δε, τέσσερεις: οι «Άρχοντες», οι «Νοικοκυραίοι», οι «Παζαρίτες» (έμποροι) και οι «Ζωτάριδες» (περιστασιακοί εργάτες, αγρότες, κτηνοτρόφοι). 

Εναπομείναντα αρχοντικά και σπίτια
Το παλαιότερο σπίτι της Αθήνας είναι το ανακαινισμένο πλέον «Αρχοντικό Μπενιζέλων», που είναι και τυπικό δείγμα αρχοντικού των οθωμανικών χρόνων. Βρίσκεται στην οδό Αδριανού και κτίστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα στο μέρος όπου έζησε η Αγία Φιλοθέη, η οποία είναι γόνος της αρχοντικής αυτής οικογένειας. Στην αυλή του το περασμένο καλοκαίρι, ανέβηκε ο «Γάμος του Καραχμέτη», μια εξαιρετική παράσταση βασισμένη στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. archontiko-mpenizelon.gr. 



Στη γωνία Σχολείου και Επιχάρμου βρίσκεται το «Αρχοντικό του Τσωρτς» ή «Τσόρτση», που κτίστηκε το 18ο αιώνα ως οθωμανικό φυλάκιο. Μετά πουλήθηκε –διαβάζω- στον Σκωτσέζο ιστορικό George Finley και κατοικήθηκε και από τον φίλο και συμπολεμιστή του, Richard Church, Ιρλανδό στρατηγό. Το σπίτι έχει μείνει στην ιστορία πλέον και ως «Οικία Διαλισμά», από τον πίνακα του Γιάννη Τσαρούχη.

Στην οδό Τριπόδων, βρίσκεται το τηλεοπτικό σπίτι του «Αντωνάκη και της Ελενίτσας Κοκοβίκου» που το 1800 στέγαζε την τουρκική στρατιωτική διοίκηση και πρωταγωνίστησε στην ταινία «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» με το Γιώργο Κωνσταντίνου και την Μάρω Κοντού. Σήμερα στέκει ερείπιο, ανάμεσα σε ανακαινισμένα πλακιώτικα σπίτια. 

Στο τετράγωνο Άρεως, Κλάδου, Βρυσακίου και Αδριανού βρίσκονται 13 κρυμμένοι θησαυροί που θα στεγάσουν το νέο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης: «Στην καρδιά της παλιάς και της σύγχρονης Αθήνας, στο Μοναστηράκι, περίκλειστη από τις προσόψεις ερειπωμένων κτηρίων και σύγχρονων μαγαζιών, κρύβεται, σαν καλά φυλαγμένο μυστικό, μια ολόκληρη γειτονιά της παλιάς Αθήνας. Εδώ, η μακραίωνη ιστορία της πόλης ξεδιπλώνεται σε ένα μωσαϊκό από κτηριακά κατάλοιπα: το υστερορρωμαϊκό τείχος, μια παλαιοχριστιανική βασιλική, τμήματα ενός αρχοντικού και ένα εκκλησάκι του 17ου αιώνα, σπίτια του 19ου και του 20ού αιώνα». Αναμένουμε εξελίξεις www.melt.gr.

Βυζαντινοί ναοί και μία εκκλησία της οθωμανικής περιόδου κρυμμένη πολύ καλά 
Όταν η πόλη έγινε πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους σώζονταν περίπου 150 βυζαντινοί ναοί, από τους οποίους σήμερα έχουν επιβιώσει 25. Ανάμεσά τους η Καπνικαρέα, η Γοργοεπήκοος δίπλα από τη Μητρόπολη Αθηνών, η Παντάνασσα (το Μοναστηράκι), η Αγία Δύναμη δίπλα στο παλιό Υπουργείο Παιδείας και νυν Electra Palace, ο Λουμπαδιάρης, οι Άγιοι Ασώματοι του Θησείου, ο Άγιος Νικόλαος ο Ραγκαβάς, η Αγία Αικατερίνη, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος της Πλάκας.

Υπάρχουν κι αρκετές εκκλησίες που οικοδομήθηκαν επί οθωμανικής κυριαρχίας, όπως η Παναγιά της Ρόμβης στην οδό Ευαγγελιστρίας. Μία όμως είναι ένα από τα καλά κρυμμένα μυστικά της παλιάς Αθήνας, που φαίνεται να έχει ακόμα πολλά να μας αποκαλύψει! Βρίσκεται στου Ψυρρή και είναι αφιερωμένη στην Αγία Ελεούσα. Η κακή της κατάσταση την έκανε να ενσωματωθεί σε νεότερο κτίσμα της Αρχιεπισκοπής και δεν θα σας αποκαλύψω πού ακριβώς είναι!  

Να έχετε υπ’ όψη σας:

• Τώρα είναι η κατάλληλη εποχή να κάνετε μια τέτοια βόλτα! Η Βιβλιοθήκη του Αδριανού μοσχομυρίζει από τα χαμομήλια, οι αυλές της Πλάκας από τα γιασεμιά και οι Χαιρετισμοί και η Μεγαλοβδομάδα στα βυζαντινά εκκλησάκια του κέντρου είναι εμπειρία ζωής. 
• Στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών μπορείτε να μάθετε πολύ περισσότερα για την οθωμανική Αθήνα. www.athenscitymuseum.gr
• Τα Τουρκοβούνια πήραν το όνομά τους από τον Τούρκο Πασά που είχε στρατοπεδεύσει στην περιοχή πριν την κατάληψη της Αθήνας και τα Πατήσια από την έδρα του Πασά ή Πατισάχ.
• Γύρω από το κέντρο υπήρχαν χάνια (πανδοχεία) και ο χανιτζής ορίζεται και ως «ένας σκυθρωπός γέρος που σας επιτρέπει να κάνετε κατοχή του σπιτιού του». Αν εξαιρέσουμε το «σκυθρωπός» δηλαδή, πρόκειται για το airbnb της εποχής.  
• Αν έχετε παιδιά, ακολουθήστε αυτήν την Κυριακή 11 Μαρτίου τις «Βόλτες στην Πόλη» για μια μικρή βόλτα στην οθωμανική Αθήνα με την καθοδήγηση ξεναγών που είναι ειδικοί στα παιδιά. Για περισσότερες πληροφορίες και κρατήσεις εδώ
• Ξεναγήσεις στην οθωμανική Αθήνα πραγματοποιούν ο ΟΠΑΝΔΑ opandaxenagiseis.gr, το Ίδρυμα Ωνάση www.onassis.org, οι Atenistas atenistas.org, και ενδεχομένως και άλλοι που δεν γνωρίζω.
• Για περισσότερες ιδέες για βόλτες και ταξίδια με παιδιά, ταξιδέψτε μαζί με το www.mamakita.gr και ακολουθήστε τη σελίδα στο Facebook. 

*Μια διαφορετική ματιά στα τελευταία χρόνια της οθωμανικής Αθήνας και τα πρώτα χρόνια του Όθωνα, μας χαρίζει το βιβλίο του Θωμά Σιταρά, «Η Παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται 1834-1938», εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2011.