Ξενοφών Ι. Κοντιάδης

Ωστόσο επιδημίες όπως ο Eμπολα, η νόσος των τρελών αγελάδων, η γρίπη των πτηνών και πιο πρόσφατα η γρίπη των χοίρων ελέγχθηκαν σχετικά γρήγορα, προκαλώντας εφησυχασμό ως προς την απειλή μιας υγειονομικής καταστροφής. Ετσι, στις αρχές του 2020 τα δημόσια συστήματα υγείας, αποδυναμωμένα από την παγκόσμια οικονομική κρίση, αποδείχτηκαν ανέτοιμα για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της πανδημίας.

Μια πλανητική συνωμοσιολογική σκέψη εκτρέφεται με αφορμή τις απρόβλεπτες και δυσνόητες αλλαγές, οι οποίες αποδίδονται σε μυστικές υπηρεσίες ή μυστικές ομάδες, μπροστά σε μια κρίση που θίγει θεμελιώδεις αξίες. Στο «παγκοσμιοποιημένο συνωμοσιολογικό φαντασιακό», κατά τη διατύπωση του Taguieff, η πανδημία εκπορεύεται από σκοτεινά κέντρα, προσφέροντας έτσι τον εφησυχασμό της εύκολης εξήγησης.

Για τους λαϊκιστές, δεξιούς και αριστερούς, ο λόγος περί πανδημίας συνιστά ένα νέο προνομιακό πεδίο δημόσιας παρέμβασης. Κατεξοχήν για τη λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά, που στις σύγχρονες δημοκρατίες δεν αποτελεί πλέον μια «ομαλή παθολογία» του πολιτεύματος, αλλά μια «παθολογική ομαλότητα» (Cass Mudde), η πανδημία ενεργοποίησε έναν πολιτικό λόγο κατά των περιοριστικών υγειονομικών μέτρων που σε ορισμένες χώρες προκάλεσε ευρύτερες ανακατατάξεις στο κομματικό σύστημα και αποσταθεροποίηση της κυβέρνησης.

Η μεγα-συνωμοσία σε πλανητικό επίπεδο γοητεύει επειδή επιτέλους όλα εξηγούνται χάρη στην «εξηγητική πανταχού παρουσία που της αποδίδεται, από τη στιγμή που ταυτοποιούνται οι κρυμμένοι της υπεύθυνοι» (Taguieff). Εξηγώντας την πανδημία είτε ως οικονομικό πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, είτε ως πρόσχημα των κρατικών εξουσιών για να επιβάλλουν μόνιμα καθεστώτα έκτακτης ανάγκης, είτε ως μηχανισμό επίλυσης του δημογραφικού προβλήματος με την εξόντωση των ηλικιωμένων και όσων πάσχουν από σοβαρές ασθένειες, οι θεωρίες συνωμοσίας ακολουθούν τον κανόνα που διατύπωσε ο Καρλ Πόπερ ότι «κάθε κακό γεγονός πρέπει να αποδίδεται στην κακή βούληση μιας κακής δύναμης». Αρα τίποτα δεν εμφανίζεται ως τυχαίο, όλα συνδέονται μεταξύ τους και ό,τι παρουσιάζεται επισήμως ως αληθινό ή επιστημονικά τεκμηριωμένο αποτελεί για τους συνωμοσιολόγους αντικείμενο ανελέητης κριτικής εξέτασης με όπλο τη φαντασία τους.

Η πορεία της Ιστορίας δεν είναι ούτε προδιαγεγραμμένη ούτε προβλέψιμη. Εξαρτάται από την κατεύθυνση που θα επιχειρήσουν οι άνθρωποι να της δώσουν. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα παραδέχτηκε το σφάλμα του για το τέλος της Ιστορίας πολύ πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας ή της δίδυμης αδελφής της, της τρομοκρατίας, που προκάλεσε το 2001 αντίστοιχης εμβέλειας πλανητικές μεταβολές. Προϋπόθεση όμως για να επηρεαστεί η πορεία της Ιστορίας είναι η κατανόηση των κινητήριων δυνάμεών της και των εναλλακτικών κατευθύνσεων που διανοίγονται.

Οταν ο άνθρωπος υφίσταται δυνάμεις που τον ξεπερνούν, των οποίων τα μυστήρια υπερεκτιμά, κυριαρχεί με τον τρόπο του σε αυτό που υφίσταται δίνοντας μια εξήγηση, γράφει ο Γάλλος ιστορικός Μαρσέλ Γκοσέ. Η εξήγηση της πανδημίας με ιατρικούς όρους θα αποδειχτεί μάλλον το λιγότερο δύσκολο πρόβλημα για τη σύγχρονη βιοτεχνολογία. Το εμβόλιο είναι θέμα χρόνου να ανακαλυφτεί. Η κατανόηση των επιπτώσεών της στις μετανεωτερικές κοινωνίες, όμως, αποτελεί το μεγαλύτερο αίνιγμα.


*Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, πρόεδρος του Ιδρύματος Τσάτσου