Θανάσης Τσεκούρας

Στον απόηχο του εκλογικού θριάμβου του Β. Ορμπαν στην Ουγγαρία άνετα θα μπορούσαμε να παραφράσουμε τον περίφημο «νόμο του Γκάρι Λίνεκερ» για το ποδόσφαιρο: Οι εκλογές είναι ένα παιχνίδι που συγκρούονται πολλά κόμματα και στο τέλος κερδίζουν πάντα οι λαϊκιστές.


Δυστυχώς όμως το ζήτημα είναι σοβαρό και δεν προσφέρεται για πλάκα. Οπου στήνονται κάλπες τα τελευταία χρόνια τα κόμματα του λαϊκισμού μετρούν νίκες. Με όλες τις εκδοχές. «Αριστερά» ή «Δεξιά». Ρατσιστικά «πούρα» ή light. Νεοφασίστες ή «μετα-δημοκράτες». Το ντόμινο ξεκίνησε πριν από λίγα χρόνια. Το 2015 και το 2016 ήταν τα χρόνια της έκρηξης. ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝ.ΕΛ. στην Ελλάδα. Αμέσως μετά η Πορτογαλία και η Ισπανία των Podemos. Στη συνέχεια τα δύο μεγάλα τρόπαια. Ο Τραμπ στις ΗΠΑ και το Brexit στη Βρετανία. Το 2017 το «τρενάκι του τρόμου» έδειξε κάποια σημάδια κόπωσης. Στη Γαλλία ο Μακρόν έκοψε τη φόρα της Λεπέν, στην Ολλανδία η ακροδεξιά του Βίλντερς ηττήθηκε. Και το κυριότερο, στη Γερμανία η Μέρκελ ξανακέρδισε τη μάχη της καγκελαρίας.

Το ερώτημα που τέθηκε ήταν εύλογο: η έκρηξη του λαϊκισμού αποτέλεσε μια μικρή παρένθεση ή είχαμε απλώς ένα διάλειμμα; Το ερώτημα απαντήθηκε σύντομα. Το διάλειμμα ήταν συγκυριακό - και ιδιαίτερα βραχύ. Η εκλογική μηχανή ξανάρχισε να δουλεύει.

Σταθμός πρώτος. Τέλη του 2017 και οι κάλπες στην Αυστρία αναδεικνύουν ένα έκτρωμα. Κυβέρνηση Δεξιάς και Ακροδεξιάς με επικεφαλής τον υπερσυντηρητικό Σεμπάστιαν Κουρτς και αντικαγκελάριο τον Κρίστιαν Στράχε, επικεφαλής του Κόμματος της Ελευθερίας (FPO). Η γαλλική «Liberation», συνηθισμένη σε εύστοχα σλόγκαν, περιγράφει με τον όρο «δημοκρατορία» (σύνθεση των λέξεων «δημοκρατία» και «δικτατορία») την αυστριακή εκτροπή. Σταθμός δεύτερος. Αρχές του 2018 ο φιλορώσος και σφοδρός πολέμιος της Eνωμένης Ευρώπης Μίλος Ζέμαν κερδίζει τις προεδρικές εκλογές στην Τσεχία. Την ίδια ώρα στην Πολωνία καταστρατηγούνται βασικές αρχές της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, του Κοινοβουλίου και της ελευθερίας του Τύπου από την κυβέρνηση του Γιαροσλάβ Κασίνσκι. Παρόμοια φαινόμενα και στη Σλοβακία, ενώ η αρρώστια αρχίζει να εξαπλώνεται και στις σκανδιναβικές χώρες.

«Ανατολικός άνεμος»

Αρχίζει να πνέει παντού ένας ανατολικός άνεμος με παρόμοια χαρακτηριστικά. Απέχθεια στην Ευρώπη, επιστροφή στα έθνη-κράτη, διασυρμός των θεσμών, αντιμεταναστευτική οργή, αυταρχισμός και «strongmen» στη θέση της πολιτικής ηγεσίας. Οι επιπόλαιοι αναλυτές μιλούν για ένα φαινόμενο περιχαρακωμένο στις πρώην κομμουνιστικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Για «επιστροφή στην απολυταρχία» σε χώρες που δεν είχαν στο παρελθόν ιδιαίτερες σχέσεις με την κοινοβουλευτική δημοκρατία δυτικού τύπου. Οι πιο ευφυολόγοι ανακαλύπτουν ένα νέο «σιδηρούν παραπέτασμα» που διαχωρίζει την Ανατολή από τη Δύση. Τη δημοκρατική και ευρωπαϊκή Δύση από την καθυστερημένη και απολυταρχική Ανατολή. Ομως έρχεται γρήγορα ο τρίτος σταθμός για να αποδομήσει όλες αυτές τις αμέριμνες αναλύσεις. Εκλογές στην καρδιά της Δύσης, στην Ιταλία.

Πρώτο και με διαφορά το Κίνημα των Πέντε Αστέρων, ένα ασυνάρτητο «κόμμα κατά των κομμάτων» με σημαία το δημοψήφισμα για την έξοδο της Ιταλίας από το ευρώ. Παρέα με όλα τα «άνθη του κακού». Την «τέταρτη Ανάσταση» του Σίλβιο Μπερλουσκόνι και την πρωτιά στον συνασπισμό της Δεξιάς του Ματέο Σαλβίνι, ενός «ομόσταβλου» της Λεπέν, του Φάρατζ και του Ορμπαν.
Το κερασάκι στην τούρτα προστέθηκε την περασμένη Κυριακή. Ο εκλογικός θρίαμβος του Β. Ορμπαν στις εκλογές της Ουγγαρίας. Πλέον και οι τυφλοί βλέπουν ότι το φαινόμενο είναι καθολικό και δεν σταματά στα σύνορα της Ανατολής και της Δύσης. Οι λαϊκιστές σαρώνουν σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις. Και οι χαμένοι είναι παντού οι ίδιοι. Τα κόμματα και οι πολιτικές δυνάμεις που αναφέρονται στην Ευρώπη και τις ευρωπαϊκές αξίες. Τι συμβαίνει;

Ο Ρομπέρτο Σαβιάνο, συγγραφέας του βιβλίου «Γόμορρα» και γνωστός πολέμιος της μαφίας, ξεκλειδώνει τα επαναλαμβανόμενα εκλογικά μυστικά: «Κέρδισε η δυσφορία, δεν κέρδισε η ελπίδα και η επιθυμία για ένα καλύτερο μέλλον. Κέρδισε η ιδέα ενός κλειστού κράτους, ενός έθνους με αδιαπέραστα σύνορα… Κέρδισε ο ευρωσκεπτικισμός… και ηττήθηκε η ιδέα μιας Ευρώπης ενωμένης και υπερήφανης για τα δικαιώματά της… Μια Ευρώπη που ήταν ο καλύτερος τόπος για να ζει κανείς». Πλέον είναι κοινός τόπος οι αναλύσεις για τα αίτια που φουσκώνουν τα πανιά του λαϊκισμού. Οικονομική στασιμότητα, μεταναστευτική κρίση, χρηματοπιστωτική κυριαρχία, προβλήματα εθνικής ταυτότητας. Σίγουρα όλα αυτά-και πολλά άλλα ισχύουν. Λείπει όμως η πολιτική διάσταση. «Εντάξει, ξέρουμε ποιοι κερδίζουν. Αλλά ποιοι χάνουν;».

Οι χαμένοι, λοιπόν, οι άλλοι, είναι τα κόμματα που αναφέρονται στην Ευρώπη. Τα «κόμματα της Ευρώπης». Αλλοτε με αξιοπρεπείς ήττες, τις περισσότερες φορές με ποσοστά που προσεγγίζουν τα όρια της συντριβής. Ομως η εκλογική εξίσωση είναι κάπως περίπλοκη. Οι λαϊκιστές κερδίζουν γιατί η Ευρώπη χάνει. Και η Ευρώπη χάνει γιατί έχασε την ψυχή της. Και η ήττα της Ευρώπης χρειάζεται διευκρινίσεις. Είναι διπλή. Γιατί η Ευρώπη, πριν αρχίσει να χάνει «προς τα έξω», στις κάλπες, έχει ήδη ηττηθεί «από μέσα». Η Ευρώπη, πριν από λίγα χρόνια, έμοιαζε με δυναμικό πολιτικό εργαστήριο. Υπήρχαν σχέδια, απόψεις για το μέλλον της. Επαιρνε πρωτοβουλίες και τολμηρά ρίσκα. Προχωρούσε με άλματα. Από την «ΕΟΚ των 12» στην «ενιαία αγορά», στο Μάαστριχτ.

Μετά στο ευρώ. Στη διεύρυνση με τις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση του κομμουνισμού. Σε όλη αυτή τη διαδρομή η Ευρώπη έδινε μάχες. Εκανε πολιτική. Με συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις. Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αποκρυστάλλωνε σταδιακά τις αρχές της. Και την ταυτότητά της. Δημοκρατία, κράτος δικαίου, πλουραλισμός των εξουσιών, ανοικτές κοινωνίες και οικονομική ελευθερία. Οταν ένας ζωντανός οργανισμός αποκτά ταυτότητα, θέτει ταυτόχρονα όρια και σύνορα. Οι «εντός» και οι «εκτός», όπου αυτονόητα εκτός τίθενται όσοι δεν υιοθετούν την κοινή ταυτότητα.

Να επιχειρήσουμε μια σύγκριση με τη σημερινή Ευρώπη; Οι διαχωριστικές γραμμές εγκαταλείφθηκαν αφού όλοι μπορούν να είναι εντός, εκτός και επί τα αυτά χωρίς κανέναν σεβασμό στο «ευρωπαϊκό κεκτημένο». Αδιανόητη παραίτηση απέναντι στον κίνδυνο που αποτελεί για την ύπαρξη της Ευρώπης η Διεθνής των λαϊκιστών. Το ΕΛΚ υποδέχτηκε με… ενθουσιασμό τη νίκη του Ορμπαν, ο οποίος άλλωστε αποτελεί ακόμη εξέχον μέλος του. Να υπενθυμίσουμε ότι ο Ούγγρος έχει κάνει σημαία του την «απόκλιση» από την Ε.Ε. και την επιστροφή στην «Ευρώπη των εθνών». Ταυτόχρονα εξαπολύει συνεχώς μύδρους κατά της «φιλελεύθερης δημοκρατίας» και δηλώνει οπαδός κάποιας δικής του έμπνευσης «ανελεύθερης δημοκρατίας» («illiberal democracy»).

Λίγα χρόνια πριν, το 2000, ένας πρόγονος του Ορμπαν, ο Αυστριακός Γεργκ Χάιντερ, συμμετείχε στον κυβερνητικό συνασπισμό της Αυστρίας. Τι έκανε η Ευρώπη; Εθεσε όλη την Αυστρία σε θεσμική καραντίνα. Κανένας κυβερνητικός αξιωματούχος δεν θα συμμετείχε στα ευρωπαϊκά όργανα όσο παραμένει στην κυβέρνηση της Βιέννης ο Χάιντερ και το κόμμα του. Το αποτέλεσμα; Δύο χρόνια μετά η παρένθεση Χάιντερ είχε κλείσει. Η διαφορά είναι καταλυτική. Η Ενωση το 2000 υπεράσπιζε την Ευρώπη και τις δημοκρατικές αξίες της. Εκανε πολιτική και δεν απέφευγε τις συγκρούσεις. Η σημερινή μοιράζει τσάι και προσφέρει συμπάθεια. Σε εχθρούς και φίλους.


Γιατί κερδίζουν

Να επανέλθουμε στο σαρωτικό κύμα της Διεθνούς των λαϊκιστών. Σίγουρα η πρώτη ύλη για την εκτόξευσή τους είναι τα μεγάλα προβλήματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Οικονομία, μετανάστευση, παγκοσμιοποίηση, κρίση ταυτότητας. Ομως στην ανάλυση κάτι λείπει. Για παράδειγμα, η Πολωνία και η Ουγγαρία τρέχουν τα τελευταία χρόνια με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, με χαμηλή ανεργία και σοβαρή άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Η Ιταλία ανήκει στο κλαμπ των «πλουσίων του κόσμου» (G7). Γιατί υποκύπτουν τόσο εύκολα στις «σειρήνες»;

Υπάρχει μια βαθύτερη διεργασία που καλλιεργεί το θερμοκήπιο του λαϊκισμού. Η γενικευμένη ανασφάλεια που νιώθουν οι άνθρωποι μπροστά στο μέλλον, στο άγνωστο. Αυτό προκαλεί μια «πολιτιστική» αναπηρία, «ψεκάζει» το μυαλό με απορίες και σπρώχνει στις εύκολες απαντήσεις. Το έλλειμμα σχεδίου για το μέλλον. Με άλλα λόγια, η απουσία πολιτικής, γιατί μόνο η πολιτική είναι ικανή να οργανώσει ένα σχέδιο για το μέλλον και να πείσει τους ανθρώπους ότι διαθέτουν μια ασφαλή προοπτική. Βρήκαμε το πρώτο μυστικό του λαϊκισμού.

Το δεύτερο. Ο λαϊκισμός διαθέτει μια μοναδική ιδιαιτερότητα. Αγγίζει υπαρκτά προβλήματα, απαντά σε πραγματικές ερωτήσεις. Προσφέροντας εύκολες και απλοϊκές απαντήσεις. Για όλα ευθύνονται κάποιοι άλλοι. Οι ξένοι, ο Σόρος, οι τραπεζίτες, η διαπλοκή, η Δύση. Ο κατάλογος των «εχθρών του λαού» είναι ατελείωτος.

Οι ευρωπαϊκές ελίτ, τα «κόμματα της Ευρώπης», επιχειρούν το ανόητο. Και το αδιανόητο. Επιχειρούν να εξαφανίσουν τα ερωτήματα. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκό αδιέξοδο. Η κρίση τελειώνει. Η μετανάστευση είναι διαχειρίσιμη. Η ανεργία υποχωρεί. Η φτώχεια είναι φυσικό φαινόμενο. Η παγκοσμιοποίηση είναι ευλογία.

Συμπέρασμα: Η έκρηξη του λαϊκισμού στην Ευρώπη εξηγείται από αναρίθμητους παράγοντες. Η βασική ευθύνη όμως είναι πολιτική. Καλύτερα η απουσία πολιτικής στην καρδιά της Ευρώπης. Στις πολιτικές ελίτ που φέρουν την ευθύνη να «τρέχουν» το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Οι οποίοι έχουν εγκαταλείψει την πολιτική και εξαντλούνται σε «δημόσιες σχέσεις» με όλους. Ακόμη και με τους ορκισμένους εχθρούς της Ευρώπης. Πριν από λίγα χρόνια κυκλοφόρησε ένα βιβλίο που έγινε μπεστ σέλερ στους κύκλους των ιστορικών, οι «Υπνοβάτες» («The Skywalkers: How the Europe went to War in 1914») του Κρίστοφερ Κλαρκ. Στο βιβλίο οι μεγαλύτερες ευθύνες για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο αποδίδονται στην ανικανότητα και την αμεριμνησία των πολιτικών ελίτ στις ευρωπαϊκές χώρες. Οι πρωταγωνιστές, με τα λόγια του Κλαρκ, ήταν «υπνοβάτες που παρατηρούσαν τα πάντα, χωρίς να βλέπουν τίποτα, στοιχειωμένοι από οράματα, αλλά τυφλοί μπροστά στην πραγματικότητα του τρόμου που προετοίμαζαν να φέρουν στον κόσμο». Σας θυμίζει κάτι;