Μιλτιάδης Νεκτάριος

Οι δημογραφικές εξελίξεις θα θέσουν σε κίνδυνο την αναπτυξιακή προοπτική και την κοινωνική συνοχή, χωρίς την άμεση εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων που προϋποθέτουν ευρεία συνεργασία και συντονισμό μεταξύ διαφορετικών τομέων πολιτικής. Στην πρώτη ενότητα θα αναφερθούμε σε πολιτικές αύξησης των γεννήσεων. Στη δεύτερη ενότητα θα αναπτύξουμε τις πολιτικές αύξησης του εργατικού δυναμικού, καθώς και τις πολιτικές ενεργού γήρανσης. Στην τρίτη ενότητα θα κάνουμε μια σύντομη επισκόπηση της βιβλιογραφίας της οικονομικής ανάπτυξης σε περιβάλλον φθίνοντος εργατικού δυναμικού, με την ένταξη των νέων παραμέτρων της καινοτομίας και της αυτοματοποίησης στην παραγωγική διαδικασία.

Οσον αφορά στα όποια κίνητρα ενίσχυσης των γεννήσεων και στήριξης του θεσμού της οικογένειας, αυτά πρέπει να είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να αποφύγουν την αναπαραγωγή του συντηρητικού μοντέλου της μη εργαζόμενης μητέρας. Με δεδομένη τη μείωση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, η αύξηση των ιδιαίτερα χαμηλών ποσοστών απασχόλησης των γυναικών αποτελεί ένα από τα εργαλεία αντιμετώπισης των συνεπειών της γήρανσης.

Αντίθετα με την επικρατούσα άποψη, η γυναικεία απασχόληση δεν σχετίζεται πλέον αρνητικά με τη γονιμότητα. Η εμπειρία διαφόρων χωρών έχει εδώ και κάποιες δεκαετίες επισημάνει την αντιστροφή του προσήμου.

Από την άλλη πλευρά, οι επιδοματικές πολιτικές δεν έχουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα αν δεν συνδυαστούν με τη δημιουργία ενός υποστηρικτικού στην οικογένεια εργασιακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ουσιαστική υποστήριξη των εργαζόμενων μητέρων πριν και μετά τον τοκετό, πραγματική ισότητα στα δικαιώματα αδειών και επιδομάτων ανατροφής και για τους δύο γονείς, αλλά και ενεργή συμμετοχή των ανδρών στις οικογενειακές δραστηριότητες φαίνεται ότι είναι μερικά από τα σημεία-κλειδιά που καθιστούν κάποιες χώρες περισσότερο αποτελεσματικές στην προσπάθεια στήριξης των γεννήσεων.

Οσον αφορά στις πολιτικές αύξησης του εργατικού δυναμικού, σύμφωνα με τη Eurostat, ο πληθυσμός της Ευρώπης που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας από τα 20 μέχρι τα 64 έτη θα μειώνεται 0,4% ετησίως την περίοδο μέχρι το 2050. Αυτό θα έχει επιπτώσεις στον ρυθμό μακροχρόνιας οικονομικής ανάπτυξης, που εξαρτάται από τον ρυθμό αύξησης του εργατικού δυναμικού, ο οποίος ήταν θετικός σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο έως το 2010, καθώς και από τον ρυθμό βελτίωσης της παραγωγικότητας της εργασίας που ήταν θετικός 0,9% ετησίως την τελευταία δεκαετία.

Μια αντίρροπη τάση προς τη γήρανση θα είναι η αύξηση της συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό (Labor Force Participation Rate - LFPR), διότι τα τρέχοντα επίπεδα συμμετοχής για ορισμένες ομάδες στην Ε.Ε. είναι πολύ χαμηλά, ιδιαίτερα για τα άτομα με χαμηλή μόρφωση καθώς και τους μετανάστες. Το LFPR στην Ελλάδα βρίσκεται για πολλές δεκαετίες κάτω από το 68%, όταν το μέσο ποσοστό στην Ε.Ε. είναι στο 74%. Από την άλλη πλευρά, διαπιστώνεται ότι την τελευταία δεκαετία έχει αυξηθεί η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό και το ίδιο έχει συμβεί με την αύξηση της απασχόλησης στην τρίτη ηλικία. Στην Ελλάδα το LFPR για τα άτομα 55-64 ετών ήταν στο 42% το 2013 και αναμένεται να αυξηθεί στο 60% το 2020 και στο 78% το 2060.

Δηλαδή, ένα από τα κύρια εργαλεία της Ε.Ε. για να αντιμετωπίσει το επερχόμενο δημογραφικό πρόβλημα είναι να ενεργοποιήσει το αργούν τμήμα του εργατικού δυναμικού, που τώρα ανέρχεται στο 23%. Ο στόχος είναι να παραμείνει θετικός ο ρυθμός αύξησης του εργατικού δυναμικού όσο το δυνατόν περισσότερο, με την περαιτέρω αύξηση της απασχόλησης των γυναικών, των ατόμων χαμηλής μόρφωσης, των συνταξιούχων και των μεταναστών.

Η μακροχρόνια οικονομική ανάπτυξη εξαρτάται από το κατάλληλο μείγμα των παρακάτω πολιτικών στις αγορές εργασίας: (α) μεγαλύτερη παραγωγικότητα σε μακροχρόνια βάση: αυτό απαιτεί επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο (εκπαίδευση, δεξιότητες) και προώθηση της έρευνας και της καινοτομίας, (β) κινητοποίηση αργούντος εργατικού δυναμικού, (γ) ανάπτυξη ευρωπαϊκής πολιτικής για τη μετανάστευση και (δ) πολιτικές ενεργού γήρανσης: τα συστήματα συντάξεων σταδιακά θα θεσπίζουν ρυθμίσεις αναβολής της συνταξιοδότησης ή τη δυνατότητα εργασίας κατά την περίοδο της συνταξιοδότησης.

Τέλος, μια επισκόπηση των πρόσφατων ερευνών στα οικονομικά της ανάπτυξης με φθίνοντα πληθυσμό δείχνει ότι η κύρια πηγή ανάπτυξης έγκειται στην καινοτομία (παραγωγή νέων ιδεών και προϊόντων), η οποία οδηγεί στην αύξηση της παραγωγικότητας (productivity effect). Η ανάπτυξη των νέων προϊόντων δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας (reinstatement effect). Τελικά, καθώς η αυτοματοποίηση της παραγωγής και τα ρομπότ είναι πιο παραγωγικά από τους εργάτες, αυξάνεται η παραγωγικότητα αλλά μειώνεται η απασχόληση (displacement effect).

Η αυτοματοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών με τη χρήση των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης θα αντισταθμίσει το μειωμένο εργατικό δυναμικό. Η έκταση της αντιστάθμισης θα προδιαγράψει και τις νέες κοινωνικές συνθήκες που θα διαμορφωθούν τον 21ο αιώνα. Οπως οι τεχνολογικές πρόοδοι του 20ού αιώνα οδήγησαν στην οκτάωρη εργασία ημερησίως και την πενθήμερη εργασία εβδομαδιαίως, έτσι και η εκτεταμένη χρήση των ρομπότ, η τεχνητή νοημοσύνη και τα αλλεπάλληλα κύματα νέων τεχνολογιών μπορούν να οδηγήσουν στην απομαζικοποίηση της εργασίας στον δευτερογενή τομέα και την περαιτέρω μείωση του χρόνου εργασίας σε όλο το εύρος της οικονομίας.