Από το πρώτο απλό σταυρόλεξο του Άρθουρ Γουάιν, φτάσαμε στο σήμερα όπου υπάρχει μεγάλη ποικιλία από σταυρόλεξα. Κυριότερα είδη, λοιπόν, είναι:
1) Κλασικό σταυρόλεξο: Πρόκειται για τον πιο διαδεδομένο τύπο σταυρολέξου.
2) Σκανδιναβικό σταυρόλεξο: Ιδιαίτερα δημοφιλές στη χώρα μας, με περιοδικά που περιέχουν αποκλειστικά σκανδιναβικά σταυρόλεξα.
3) Κρυπτογραφικό σταυρόλεξο: Πρόκειται ουσιαστικά για το "σπάσιμο" ενός αριθμητικού κώδικα.
4) Αμερικάνικο σταυρόλεξο: Σχετικά εύκολο, με τη μακέτα του σταυρολέξου και τη λίστα με τις λέξεις του να δίνονται ξεχωριστά.
Παραλλαγές του κλασικού σταυρολέξου είναι τα ιταλικά σταυρόλεξα, όπου οι αριθμοί που δηλώνουν τους ορισμούς δίνονται μέσα στη μακέτα και τα λευκά, με πολλούς φανατικούς φίλους και στη χώρα μας, όπου ο λύτης καλείται να "μαυρίσει" μόνος του ορισμένο αριθμό τετραγώνων.
Σε σταυρολεξικά περιοδικά, θα συναντήσετε επίσης διαγράμματα, όπου ο λύτης θα πρέπει να εντοπίσει λέξεις που "κρύβονται" μέσα σε μια "σκάρα" με τυπωμένα γράμματα καθώς και σουντόκου, που έκαναν την εμφάνισή τους στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας. Πρόκειται ουσιαστικά για μια επέκταση των "μαγικών" τετραγώνων του Ελβετού Λέοναρντ Όιλερ (1707-1783). Κάνουμε μια σύντομη παρένθεση, για να αναφέρουμε ότι ο Όιλερ, ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς όλων των εποχών, αν και σε ηλικία 30 ετών άρχισε να χάνει την όρασή του και λίγο καιρό αργότερα τυφλώθηκε εντελώς, άφησε ένα τεράστιο συγγραφικό έργο από 50 περίπου τόμους! Όλα τα σουντόκου που δημοσιεύονται σε ελληνικά περιοδικά προέρχονται από προγράμματα υπολογιστών.
Ελληνικά σταυρολεξικά περιοδικά
Τα σταυρόλεξα, όπως είναι λογικό, έφτασαν και στην Ελλάδα και αγαπήθηκαν πολύ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, κυκλοφορούσε το, αμιγώς σταυρολεξικό, περιοδικό "Εγκυκλοπαιδικό Σταυρόλεξο", το οποίο δεν κυκλοφορεί πλέον. Την Πρωτομαγιά του 1968, στο 40ο τεύχος του, υπάρχει στο εξώφυλλο φωτογραφία της αξέχαστης Αλίκης Βουγιουκλάκη όπως και στο τεύχος της φωτογραφίας. Εκδότης του περιοδικού ήταν ο Κωνσταντίνος Ρούλιας.
Το 1967, κυκλοφόρησε το περιοδικό που άλλαξε τον ρου της σταυρολεξικής ιστορίας στη χώρα μας. Πρόκειται για "Το Τεστ", από τις εκδόσεις Τάταρη. Δημιουργοί του, το ζεύγος Τάταρη, ο αείμνηστος Θάνος Τάταρης και η σύζυγός του Χρυσούλα. "Το Τεστ" κυκλοφορεί συνεχώς ως σήμερα. Την Τρίτη 31 Μαΐου 2016, κυκλοφόρησε το τεύχος 2483. Πρόκειται για ρεκόρ, σίγουρα, στην ιστορία του ελληνικού τύπου, το οποίο δεν είναι γνωστό στον πολύ κόσμο. 49 ολόκληρα χρόνια, να κυκλοφορεί ένα περιοδικό χωρίς διακοπή, ειδικά σε χώρα όπως η Ελλάδα, είναι αναμφίβολα ΑΘΛΟΣ!
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, κυκλοφόρησαν δύο ακόμα περιοδικά με σταυρόλεξα, το "Μήπως Γνωρίζετε", με εκδότη τον αείμνηστο Στέλιο Ανεμοδουρά, τον συγγραφέα του θρυλικού "Μικρού Ήρωα", τον "πατέρα", δηλαδή, του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του Σπίθα. Λίγο καιρό αργότερα, το "Μήπως Γνωρίζετε" έδωσε τη θέση του στον "Γρίφο" που κυκλοφορεί έως σήμερα, επίσης χωρίς διακοπή.
Πριν τον "Γρίφο", αλλά μετά το "Μήπως Γνωρίζετε", κυκλοφόρησε το "Κουΐζ", με εκδότη τον Ιωάννη Δραγούνη, μεγάλη μορφή στον χώρο των περιοδικών ("Ποπάυ", "Ταρζάν", "Κράνος" κ.ά.). Το "Κουΐζ", όπως και το περιοδικό "Σάββατο", που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον Στέλιο Ανεμοδουρά, είναι τα άλλα δύο σταυρολεξικά έντυπα που κυκλοφορούν αδιάκοπα ως σήμερα. Όλα αυτά τα χρόνια κυκλοφόρησαν δεκάδες ακόμα περιοδικά με σταυρόλεξα, αλλά για λίγα, σχετικά, τεύχη, όπως το "Μπίνγκο ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ", με εκδότη τον Γ. Χατζηδημητρίου, που κυκλοφόρησε το 1978 και άλλα για πολλά χρόνια, όπως το "Λύσε το", του Στέλιου Ανεμοδουρά.
Η… μανία του σταυρολέξου τη δεκαετία του 1980, μεταφέρθηκε και στην τηλεόραση με το "Ζωντανό Σταυρόλεξο", που παρουσίαζε η Ξένια Καλογεροπούλου. Πρεμιέρα έκανε στις 6/3/1983 και γνώρισε τεράστια επιτυχία ως το 1986 που ολοκληρώθηκε η προβολή του. Στο βίντεο που βλέπετε, ένας από τους δύο παίκτες, είναι ο πολύ γνωστός αθλητικογράφος Νίκος Παπαδογιάννης!
Η δεκαετία του 1990 έφερε κοσμογονικές αλλαγές στον χώρο του σταυρολέξου. Η πολυεθνική εταιρεία Keesing (σήμερα Keesing Media Group), με δεκάδες σταυρολεξικά περιοδικά σε όλη την Ευρώπη, μπήκε δυναμικά στην ελληνική αγορά, κυκλοφορώντας στα τέλη του 1991, το περιοδικό "Το Μολύβι" και μια σειρά από άλλους τίτλους. Το 1996, αγόρασε από τον Ιωάννη Δραγούνη τον τίτλο του "Κουΐζ". Φήμες της εποχής έλεγαν ότι η αγορά αυτή στοίχισε στην Keesing 1 δισεκατομμύριο δραχμές σε μετρητά (3 εκατομμύρια ευρώ περίπου, για όσους και όσες δεν πρόλαβαν ή δεν θυμούνται τις δραχμές). Μπορεί να είναι φήμες, μπορεί να είναι όμως και αλήθεια…
Την ίδια περίπου εποχή, μπαίνει δυναμικά στον χώρο του σταυρολέξου το "σταυρο ΛΥΝΩ". Ποιος δεν θυμάται τον αξέχαστο Σταύρο Παράβα να διαφημίζει το συγκεκριμένο έντυπο; Αν και κυκλοφοριακά ξεκίνησε εντυπωσιακά, δεν είχε την ανάλογη συνέχεια και τερμάτισε την έκδοση του. Tην ίδια περίπου εποχή κυκλοφόρησε και η "ΛΕΞΟΜΑΝΙΑ", η οποία μετά από ένα εντυπωσιακό κυκλοφοριακό ξεκίνημα, είχε την τύχη του "σταυρο ΛΥΝΩ".
Ποιοι τέλος πάντων φτιάχνουν τα σταυρόλεξα;
Τα σταυρολεξικά περιοδικά είναι τα μόνα που άντεξαν όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης. Στα περίπτερα, κυκλοφορούν πολύ περισσότερα απ' ότι το 2010! Προσφέρουν μια σχετικά φτηνή ψυχαγωγία, μορφώνουν και διατηρούν το μυαλό των αναγνωστών σε εγρήγορση. Η χρυσή περίοδος των σταυρολέξων είναι το καλοκαίρι, από τα μέσα Ιουνίου ως τις αρχές Σεπτεμβρίου κυρίως. Διακοπές, χαλάρωση, ελεύθερος χρόνος, παραλίες, όλα αυτά συντελούν το να αυξηθούν κατά πολύ οι αναγνώσεις των περιοδικών με σταυρόλεξα αλλά και των τόμων, που περιέχουν 2-3 τεύχη και έχουν πωλήσεις που φτάνουν ή και ξεπερνούν τις 100.000 τον μήνα!
Πώς όμως φτιάχνονται τα σταυρόλεξα;
Η κατασκευή των σταυρολέξων, ως τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, γινόταν αποκλειστικά από ανθρώπους που τα έφτιαχναν με χαρτί και μολύβι, στηριζόμενοι στις γνώσεις τους και τη βοήθεια εγκυκλοπαιδειών, λεξικών κλπ. Οι υπολογιστές, από τη δεκαετία του '90, "εισέβαλλαν" στον χώρο του σταυρολέξου. Ειδικά προγράμματα, στηριγμένα σε βάσεις δεδομένων (data bases), κατασκευάζουν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα σταυρόλεξα, λύνοντας τα χέρια των εκδοτών. Υπάρχουν όμως αρκετά προβλήματα. Η κατασκευή σταυρολέξου με πρόγραμμα απαιτεί να χειρίζεται το πρόγραμμα κάποιος που να μπορεί να φτιάχνει σταυρόλεξα και όχι ένας κομπιουτεράς, όσο καλός κι αν είναι, καθώς (το πρόγραμμα) έχει πολλές αδυναμίες. Π.χ. δεν αναγνωρίζει τις ομόρριζες λέξεις (π.χ. νεροπίστολο-νερόβραστος). Κανένα πρόγραμμα δεν μπορεί να φτιάξει όλα τα είδη των σταυρόλεξων, ενώ και οι ορισμοί της κάθε λέξης στη βάση δεδομένων, δεν μπορούν να είναι περισσότεροι από 4-5. Τέλος, το πρόγραμμα δεν μπορεί να "καλύψει" την επικαιρότητα, καθώς απαιτείται διαρκής ανανέωση της βάσης δεδομένων, πράγμα αδύνατο. Έτσι, δημιουργείται, δικαιολογημένα, η εντύπωση στους αναγνώστες ότι κάποια σταυρόλεξα είναι σχεδόν ίδια…
Από την άλλη, πλευρά, υπάρχουν και οι σταυρολεξάδες, οι δημιουργοί σταυρολέξων, ελάχιστοι πλέον στη χώρα μας, 15-20 περίπου. Αυτοί που χρησιμοποιούν τις δικές τους ικανότητες στην κατασκευή σταυρολέξου.
Δεν υπάρχει σχολή σταυρολεξάδων, ούτε διδάσκεται το πώς να φτιάχνεις σταυρόλεξα. Απαιτείται άριστη γνώση ορθογραφίας, πολύ καλή εγκυκλοπαιδική μόρφωση, διαρκής ενημέρωση για το τι γίνεται στον κόσμο και πάνω απ' όλα, αγάπη για τη δουλειά αυτή.
Ο σταυρολεξάς δεν μπορεί να γράψει τίποτα ανακριβές, καθώς οι αναγνώστες των περιοδικών του είδους είναι πολύ απαιτητικοί.
Τα μυστικά των σταυρολέξων
Βέβαια, και οι σταυρολεξάδες χρησιμοποιούν ως πηγές εγκυκλοπαίδειες, λεξικά και εξειδικευμένα βιβλία και φυσικά, το διαδίκτυο. Όμως όταν εκεί υπάρχουν λάθη, τι γίνεται;
Από λάθος σε παλαιότερες εγκυκλοπαίδειες, ο Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας Έλμερ Ράις αναφερόταν ως Αμερικανίδα θεατρική συγγραφέας! Στα μέσα της δεκαετίας του '80, ξαφνικά άλλαξε, και σωστά, φύλο! Ο Καρλ Ραλ (1812-1865), ζωγράφος που φιλοτέχνησε τις τοιχογραφίες στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναφερόταν ως Γερμανός ή Βαυαρός. Ωστόσο, αποδείχτηκε ότι ήταν Αυστριακός! Ο οικισμός Ίτα (Etah) στη Γροιλανδία, αναφερόταν ως "ο βορειότερος οικισμός της Γης". Ωστόσο, ο οικισμός εγκαταλείφθηκε από τους Ινουίτ (Εσκιμώους), που κατοικούσαν εκεί, λόγω του ότι δεν μπορούσαν να αντέξουν τις… πολικές κυριολεκτικά θερμοκρασίες της περιοχής.
Τι γίνεται επίσης όταν τα έγκυρα, υποτίθεται, λεξικά έχουν σοβαρά λάθη;
Ένα από τα θεωρούμενα, εγκυρότερα λεξικά, στην Δ' Έκδοση του 2012, στη λέξη καλάσνικοφ… πεθαίνει τον εφευρέτη του ομώνυμου όπλου από το 1998! Ο Μιχαήλ Καλάσνικοφ, έφυγε από τη ζωή το 2013! Το ίδιο λεξικό γράφει για τη Συνθήκη τα Λωζάνης, ότι υπογράφτηκε το 1922 (!). Ακόμα κι ένας μαθητής Γυμνασίου οφείλει να ξέρει ότι η Συνθήκη αυτή υπογράφτηκε το 1923. Για την πυρπόληση του ναού της Αρτέμιδας στην Έφεσο από τον Ηρόστρατο, γράφει ότι έγινε το 365 π.Χ., ενώ έγινε το 356 π.Χ. (το ίδιο βράδυ, γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος). Στο λήμμα Κούρο Σίβο, παραθέτει το ομώνυμο απόσπασμα από το ποίημα του Νίκου Καββαδία «μας έζωσε το Κούρο Σίβο σαν μια ζώνη (sic)», μόνο που, οι γνωστοί στίχοι από το έξοχο αυτό ποίημα που μελοποίησε ο Θάνος Μικρούτσικος και πρώτος ερμήνευσε ο Γιάννης Κούτρας είναι «μας έσφιξε το Κούρο Σίβο σαν μια ζώνη»! Αυτά και πολλά άλλα…
Ένας κακός σταυρολεξάς, αν μεταφέρει άκριτα και αβασάνιστα ό, τι διαβάζει, παραπληροφορεί τους αναγνώστες. Τέλος, άλλο μεγάλο πρόβλημα, είναι η προφορά των ξένων ονομάτων. Ο Ιταλός τραγουδιστής Eros Ramazzoti, είναι γνωστός και γράφεται παντού ως Ραμαζότι, ενώ το σωστό είναι Ραματσότι (κατά το pizza-πίτσα). Για ευνόητους λόγους, δεν μπορούν να αποδοθούν με ακρίβεια τα επίθετα ορισμένων ξένων. Π.χ. ο Charlton Heston, αποδίδεται Τσάρλτον Ίστον και ο Herman Hesse, Χέρμαν Έσε (σ' αυτές τις περιπτώσεις, δεν προφέρεται σκόπιμα, αν και λανθασμένα το αρχικό "Χ" (!). Τέλος, επειδή πολλές και πολλοί λένε "όλο τα ίδια βάζουν στα σταυρόλεξα", αυτά τα "όλα τα ίδια" είναι απαραίτητα όχι μόνο για τους κατασκευαστές αλλά και ως λέξεις-κλειδιά για τους λύτες δυνατούς και μη!
Όσο για τις κυκλοφορίες των περιοδικών, πρώτο με μεγάλη διαφορά από τα υπόλοιπα, είναι "Το Τεστ". Είναι και το μόνο, του οποίου όλα τα σταυρόλεξα φτιάχνονται αποκλειστικά από δημιουργούς σταυρολέξων και όχι από κομπιούτερ. Το μοντέλο "σταυρόλεξα με πρόγραμμα" δεν έχει πέραση στην Ελλάδα. Ελπίζοντας ότι λύσαμε πολλές απορίες γύρω από τα σταυρόλεξα, σας (προ)καλούμε να λύσετε δύο σταυρόλεξα, πρωτότυπα, ειδικά φτιαγμένα για το "Πρώτο Θέμα". Και σκεφτείτε πως ό, τι για σας είναι δύσκολο, για κάποιους είναι εύκολο (και αντιστρόφως…). Κι αν νομίζετε ότι χρειαστήκατε πολύ χρόνο για να τα λύσετε, μην το παίρνετε κατάκαρδα! Τα σταυρόλεξα των βρετανικών εφημερίδων "The Observer" και "The London Times", απαιτούν 2-3 ώρες για να λυθούν!
Για σήμερα, όλοι οι αναγνώστες του www.protothema.gr που ενδιαφέρεστε μπορείτε να λύσετε τα δύο σταυρόλεξα που ακολουθούν. Απαραίτητη προϋπόθεση να τα εκτυπώσετε!
ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ (31)
1. Πέτρος…: βουλευτής Μεσσηνίας του ΣΥΡΙΖΑ, τέως διαιτητής. 2. Τις απλώνουμε… για ανάπαυση. Βραζιλιάνος μυθιστοριογράφος (1912-2001). 3. Χτύπος ρολογιού – Ένας… Αίας – Βρίσκονται… στην κορφή. 4. Άνοιγμα στο κλείστρο πυροβόλων όπλων – Τάζονται… με πετραχήλια. 5. Θύελλα προκάλεσε η αποκάλυψη του "Πρώτου Θέματος" γι' αυτές (2 λέξεις, ξεν.) – Αυξήθηκε στο 24% από την 1η Ιουνίου (αρχικά) – Επιφώνημα κεφιού. 6. Ασύμφωνο… θύμα – Κλειστή κοινωνική τάξη – Έγραψε και το "Φύλλο Μηδέν" (2015). 7. Τύπος παλιού ντουφεκιού (ξεν.) – Το "νησί της Μεγαλόχαρης" – Μισά… μισά. 8. Ενώνει προτάσεις – Ολλανδός ζωγράφος (17ος αι.) – Χρονικός σύνδεσμος. 9. Είναι κι ο Ιορδανός – Προτέρημα, χάρισμα. 10. Τζουντ…: Βρετανός σταρ – Παλιότερα… ήταν Περσίδα – Ιστορικό ύψωμα του Κιλκίς. 11. Πυροβόλα όπλα κι αυτοί – Την… άνοιξε ξανά η κυβέρνηση των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ το 2015 (αρχικά) – Διπλό… ξεπουλά. 12. Εκφράζει παρομοίωση – Παραδέχθηκε στη Βουλή ο Αλέξης Τσίπρας, ότι είχαν στον ΣΥΡΙΖΑ πριν τις εκλογές του Γενάρη του 2015.
ΚΑΘΕΤΑ (31)
1. Τελευταία του "ατάκα", ότι το Ε.Κ.Α.Σ. ήταν άχρηστο. 2. Έχει και ο πρωθυπουργός τη δική του στη Βουλή – Σκληρό κομμάτι υφάσματος, με χρήση επιδέσμου. 3. … Φίλης: αναβρασμό στην Παιδεία προκαλούν οι αλλαγές που σχεδιάζει να κάνει – Γυναικείο χαϊδευτικό – Συνεχόμενα στο αλφάβητο. 4. Ο αριθμός 404 – Παιχνίδι της τράπουλας – Ο πλούτος, η περιουσία. 5. Και μανάβηδες τα χρησιμοποιούν – … Αντωνίου: βουλευτής Καστοριάς της Ν.Δ. 6. Μια… ζαριά – Αναστασία βαφτίστηκε. 7. Προβλέπεται κι αυτός στο μνημόνιο που υπέγραψε πρόσφατα η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ – Αθλητικός όρος. 8. Ασιατική έρημος – Όλος ο κόσμος – Οδοιπορικός ή κυνηγετικός σάκος. 9. Ιταλική πόλη – Ομηρική… σύζυγος – Άφωνοι… τύποι. 10. Ερευνά το Διάστημα – Πλήθος εντόμων. 11. Μέσα… στο κενό – Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός – Πλήθος εντόμων. 12. Μια από τις μυθικές Μοίρες – Ορίστε…
