Ο έρωτας, η εξουσία και η ηδονή της οδύνης

Η «Δεσποινίς Τζούλια» του Στρίντμπεργκ είναι ένα από τα πιο πολυπαιγμένα έργα της παγκόσμιας δραματουργίας. Όχι τυχαία. Είναι ένα αριστούργημα που ανατέμνει τον έρωτα, την εξουσία, τις ανθρώπινες σχέσεις εν γένει. Δεν εγκλωβίζεται σε εποχές. Μας αφορά και θα μας αφορά.

Στη νέα παράστασή του έργου, που σκηνοθετεί η Λίλλυ Μελεμέ από τις 10 Φεβρουαρίου στο Νέο Θέατρο Βασιλάκου, τους τρεις κεντρικούς ήρωες του έργου υποδύονται τρεις άξιοι ηθοποιοί της νεότερης γενιάς: η Μαρία Κίτσου, ο Ορέστης Τζιόβας και η Αμαλία Αρσένη στους ρόλους της Τζούλια, του Ζαν και της Κριστίν αντίστοιχα. Δύο είναι τα κυρίαρχα στοιχεία του έργου στα οποία εστιάζει η Λίλλυ στη νέα της αυτή σκηνοθετική ματιά. Το πρώτο είναι το όνειρο.

«Η Τζούλια και ο Ζαν διαγράφουν δύο παράλληλες και ταυτόχρονα αντίθετες πορείες. Και οι δύο όμως ξεκινούν από ένα πολύ ισχυρό όνειρο. Η Τζούλια ονειρεύεται να πέσει, να καταστραφεί. Ο Ζαν θέλει να ανέβει ψηλά. Και οι δύο μπαίνουν στη διαδικασία να διεκδικήσουν το όνειρό τους με όποιο κόστος, κάτι το οποίο δεν είναι καθόλου εύκολο να το κάνουμε στη ζωή μας», μου λέει η Λίλλυ.

Το δεύτερο αφορά τον χαρακτήρα της Τζούλια και είναι «η ηδονή της οδύνης», όπως την αποκαλεί η Λίλλυ. «Έχει κάτι βαθιά υπαρξιακό αυτό. Είναι ένα πλάσμα που δεν ανήκει πουθενά. Ούτε στον πάνω κόσμο της αριστοκρατικής τάξης ούτε στον κάτω κόσμο των υπηρετών. Είναι κάπου ενδιάμεσα. Είναι ένα πλάσμα που δεν έχει ανακαλύψει την ταυτότητά της. Σε αυτή λοιπόν την ιλιγγιώδη διαδρομή της προς τα κάτω ανακαλύπτει και την ταυτότητά της», παρατηρεί.

«Η Τζούλια μεθάει με την πτώση της», παρεμβαίνει η Μαρία. «Θέλει να ανακαλύψει τα όριά της, ποια πραγματικά είναι… Δεν ξέρει ποια είναι. Ανθρώπινη και δαιμονική μαζί», συνεχίζει, τονίζοντας ότι πρόκειται για ένα έργο που δίνει την ευκαιρία να φανεί η αλήθεια της ανθρώπινης ψυχής κι αυτό το κάνει εξαιρετικά επίκαιρο. Η ίδια βρίσκει στη Τζούλια πολλά τσεχωφικά στοιχεία. «Έχει την ανία, την πλήξη, τίποτα δεν της προκαλεί έκπληξη. Έχει ένα υπαρξιακό κενό, το οποίο πιστεύει ότι θα το καλύψει μέσα από την ανυπαρξία», σχολιάζει και προσθέτει: «Είναι από τους ανθρώπους που κοίταξαν μέσα από ένα παράθυρο που δεν θα έπρεπε να κοιτάξουν. Κουβαλάει μέσα της ένα βάρος».

Ο Ζαν από την άλλη, έχοντας γεννηθεί υπηρέτης, ονειρεύεται να ανέλθει κοινωνικά. «Είναι ένας άνθρωπος που ταυτίζεσαι μαζί του. Είναι ένας χαρακτήρας που θα κουβαλάει το κόμπλεξ της κατωτερότητας του για πάντα. Θέλει να εξουσιάσει. Δεν θέλει απλά να βγει από το κλουβί του. Θέλει να βάλει άλλους μέσα σε κλουβιά, κάτι που οφείλεται στην καταπίεση που έχει βιώσει», μου εξηγεί ο Ορέστης δίνοντας έμφαση στο ταξικό ζήτημα που θέτει ο Στρίντμπεργκ: «Ο Ζαν δεν μπορεί να πραγματοποιήσει το όνειρό του λόγω των κοινωνικών συνθηκών. Αυτό ισχύει για πάρα πολλούς ανθρώπους, που μπορεί να είναι ταλαντούχοι. Έτσι όπως είναι στημένο το καπιταλιστικό σύστημα αυτό επαναλαμβάνεται συνεχώς. Σήμερα ένας μετανάστης πολύ δύσκολα θα μπορέσει να ανέλθει κοινωνικά».

Ένα βήμα πίσω τους βρίσκεται η Κατρίν, η μαγείρισσα της έπαυλης του Κόμη, που διατηρεί ερωτικό δεσμό με τον Ζαν. «Είναι ένας άγρυπνος φρουρός. Είναι το ραντάρ του σπιτιού, όπως την έχουμε ονομάσει. Παρακολουθεί τους άλλους δύο να συντρίβονται. Είναι μία γήινη πρακτική γυναίκα, που τους επαναφέρει στην πραγματικότητα. Δεν ονειρεύεται να γίνει μια Τζούλια ή μια Κόμισσα. Ξέρει ότι θα είναι αυτό που είναι και θα είναι πολύ καλή σε αυτό. Νομίζω ότι έχει βρει το πλαίσιο της και το υπηρετεί όσο καλύτερα μπορεί», μου λέει η Αμαλία, που την υποδύεται.

«Για μένα είναι το μοντέλο του άτολμου ανθρώπου», παρεμβαίνει ο Ορέστης. «Μέσα από την Κριστίν ο Στρίντμπεργκ ήθελε να θίξει τον προτεσταντισμό κι αυτή την κοσμοθεωρία που θέλει τον άνθρωπο να κάνει αυτό που ξέρει να κάνει όσο καλύτερα μπορεί και να περιμένει τη δικαίωση στην επόμενη ζωή». «Παρ’ όλα αυτά η Κριστίν έχει ένα πολύ συγκεκριμένο όνειρο», αναφέρει η Λίλλυ. «Το όνειρό της είναι να κάνει οικογένεια με τον Ζαν. Μέχρι εκεί φτάνει η φιλοδοξία της. Όταν όμως μαθαίνει ότι ο Ζαν σχεδιάζει να το σκάσει με τη Τζούλια γίνεται αμείλικτη», συνεχίζει και η Αμαλία συμπληρώνει: «Όταν συνειδητοποιεί ότι μπορεί να καταστραφεί το πλάνο ζωής της φωτίζεται μία άλλη πτυχή του χαρακτήρα της».



Η «Δεσποινίς Τζούλια» έχει υμνηθεί ως ένα έργο που σκιαγραφεί δεξιοτεχνικά τη σύγκρουση των δύο φύλων και τη διαπλοκή του έρωτα και της εξουσίας. «Ο έρωτας είναι ένα φαινόμενο που μας σαρώνει σαν τσουνάμι. Ένα κομμάτι του έχει να κάνει πολύ με την εξουσία», επισημαίνει η Λίλλυ. «Παίζονται παιχνίδια και στρατηγικές και στις σχέσεις εξουσίας και στον έρωτα. Πώς θα τον κερδίσεις, πώς θα τον κάνεις δικό σου, πώς θα δείξεις ότι αδιαφορείς…», προσθέτει η Αμαλία.

«Ο έρωτας είναι ένα παιχνίδι που έχει να κάνει με την επιβεβαίωση και την εξουσία. Δεν έχει να κάνει με την αγάπη, έχει να κάνει με την κατάκτηση. Γι’ αυτό και εμπεριέχει την εξουσία. Όταν η επιθυμητή ισορροπία επιτευχθεί είτε φεύγεις είτε μένεις γιατί έχεις αγαπήσει. Περνάς δηλαδή στο επόμενο στάδιο», παρατηρεί ο Ορέστης, ενώ η Μαρία αν και παραδέχεται ότι υπάρχει φυσικά εξουσιαστής και εξουσιαζόμενος στον έρωτα πιστεύει ότι «ιδανικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει αυτό το παιχνίδι εξουσίας στον έρωτα, ιδανικά θα έπρεπε να υπάρχει αγάπη, ισότητα, ελευθερία».

Στο έργο του Στρίντμπεργκ, το παιχνίδι έρωτα και εξουσίας δεν έχει μόνο τρεις παίκτες. Υπάρχει κι ένας τέταρτος. Αόρατος. Κι αυτός είναι ο Κόμης. «Είναι αυτό που λέμε εξουσία με κεφαλαίο το Έψιλον. Είναι αυτό από το οποίο παλεύεις να απεγκλωβιστείς, αλλά είναι πάρα πολύ δύσκολο να τα καταφέρεις. Είναι το πλαίσιο. Μέσα σε αυτό γίνονται τα πάντα, αλλά το ίδιο το πλαίσιο δεν διαλύεται ποτέ», μου επισημαίνει η Λίλλυ. «Στην παράσταση ο Κόμης είναι σαν να είναι εκεί. Στοιχειώνει την ατμόσφαιρα», συμπληρώνει η Αμαλία. «Όταν επιστρέφει όλα τα πράγματα ξαναμπαίνουν στη θέση τους όπως όπως, γιατί η καταστροφή που έχει επέλθει είναι ανεπανόρθωτη. Με την απουσία του ο Κόμης είναι σαν να δίνει ένα περιθώριο στους ανθρώπους να ταξιδέψουν, να απολαύσουν… Όμως θα επιστρέψει. Αυτό το ξέρουν όλοι», παρεμβαίνει ξανά η Λίλλυ.



Στέκομαι στον επίλογο του σκηνοθετικού σημειώματος της Λίλλυς: Το ερωτικό παιχνίδι εξουσίας μετατρέπεται σε παιχνίδι επιβίωσης, όπου μόνο ένας από τους δύο μπορεί να βγει νικητής. «Τελικά υπάρχει νικητής;» αναρωτιέμαι. «Είναι πολύ σχετικό. Ο κάθε θεατής θα το αποφασίσει μόνος του. Και οι τρεις ήρωες ξεκινούν από ένα σημείο Α και καταλήγουν σε ένα σημείο Β και διανύουν μία πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή», μου απαντά η Λίλλυ. «Και οι τρεις όμως στο τέλος του έργου βρίσκονται στο σημείο μηδέν. Είναι με τα χέρια αδειανά. Ξεκινάνε από την αρχή», παρατηρεί η Αμαλία.

Η Μαρία διαφωνεί θεωρώντας τη Τζούλια νικήτρια. «Ο στόχος της ήταν να μην σκέφτεται, να μην πονάει, να μην υποφέρει. Το καταφέρνει αυτό με την αυτοκτονία της. Δεν έχει όμως το κουράγιο να το κάνει μόνη της. Θέλει κάποιον να την προστάξει. Αυτή η αριστοκράτισσα φτάνει στο σημείο να το ζητήσει από τον υπηρέτη της», μου λέει και ο Ορέστης μοιάζει να συμφωνεί μαζί της: «Η Τζούλια είναι η νικήτρια. Είναι αυτή που τολμάει και αυτή που καταφέρνει αυτό που τολμάει. Ο Ζαν χτίζει παλάτια στην άμμο και έρχεται το κύμα και τα διαλύει».

Η «Δεσποινίς Τζούλια» υπήρξε ένα έργο, που σόκαρε, δίχασε, υμνήθηκε και κατακρίθηκε στην εποχή του, όπως έχει συμβεί με τόσα και τόσα σπουδαία έργα. Στο τέλος της συζήτησής μας τους ρωτάω ποιος πιστεύουν ότι είναι ο ρόλος της Τέχνης. «Να θίγει τα άθικτα. Ν αμφισβητεί τα δεδομένα», σπεύδει να μου απαντήσει πρώτος ο Ορέστης. «Να κεντρίζει συνειδήσεις, να προκαλεί ερωτήματα, να ταρακουνάει τα βαλτωμένα νερά», τονίζει η Λίλλυ. «Να σου γνωρίζει πράγματα, που μπορεί να μην είχες γνωρίσει», προσθέτει η Μαρία. Και η Αμαλία θυμάται μια ρήση του Μπρεχτ: «Η τέχνη δεν πρέπει να κρατάει έναν καθρέφτη στην πραγματικότητα. Πρέπει να παίρνει ένα σφυρί κι αυτόν τον καθρέφτη να τον κάνει χίλια κομμάτια».